मला पाहताना

2021 हे वर्ष माझ्यासाठी कमाल होतं. अगदी रोलरकोस्टर राईड नसलं तरी खूपच हॅपनिंग. आपल्या आयुष्याचं स्टिअरिंग आपल्या हातात आहे आणि त्यावर आपला पूर्ण ताबा आहे, अशी खूप मनापासून, आतून जाणीव करून देणारं हेच ते वर्ष. त्यामुळे बहुसंख्य लोकांकरता तापदायक, दु:खांचं ठरलेलं 2021 माझ्याकरता मात्र सुखकारक होतं. हे सांगताना, माझ्या भवताली असलेल्या, जगातल्या अनेक लोकांवर यावर्षी दु:ख, अनिश्चितता यांचे डोंगर कोसळलेत, कोरोना महामारीच्या संकटानं लाखो जीव गेलेत, याची मला जाणीव आहे. त्यांच्याबद्दल समानुभूती आहे.

तर आयुष्याचं स्टिअरिंग हातात आल्याची जाणीव झाली, ती मुख्यत: मानसिक स्वास्थ्यामुळे. या सबंध वर्षभरात इतक्या घटना घडून गेल्या, जवळच्या लोकांचे मृत्यू, फेब्रुवारी-मार्चदरम्यान दुसऱ्या लाटेत उडालेला हाहा:कार, काही कौटूंबिक घटना, कुटुंबातल्या व्यक्तींची आजारपण, हॉस्पिटलायजेशन्स, असं बरंच काही वर्षभर, सतत घडत होतं, तरीही नैराश्याचा स्पर्शही मनाला झाला नाही. वैताग, चीडचीड, कधीकधी असहायता, व्याकूळता, दु:ख, असूया असं सगळं अधूनमधून वाटायचं. पण त्यातच अडकून पडून निराशेच्या गर्तेत गेले, असं झालं नाही. कुणाशी तरी बोलले, मनातल्या भावनांचा निचरा झाला, चला आता विषय संपवून पुढे जाऊ…असं झालं. शिवाय या वर्षात घडलेल्या चांगल्या घटनांचं पारडं खरोखरंच जड आहे. चांगला जॉब, नवे मित्र मैत्रिणी, नव्या व्यावसायिक संधी, पहिल्या सहामाहीत वाचन, फिल्म्स बघायला मिळालेला बराच वेळ, थोडं फिरणं, लाडली मीडिया फेलोशिप, त्याअंतर्गत केलेलं काम हे सगळं खूप हुरूप वाढवणारं, आशादायी, सर्जनशील व्यस्ततेत ठेवणारं घडलं. एका पुस्तकाचं भाषांतरही करून झालं. एका मासिकात स्तंभलेखन करून झालं. मुख्य म्हणजे यातून खूप आनंद मिळाला, नवंनवं शिकता आलं. अडचणी आल्या, पण मार्गही काढता आला. सगळंच मनासारखं झालं तर ते आयुष्य कसलं? त्यामुळे नकोशा काही घटनाही घडल्या, पण त्याचा स्वीकार करायला शिकले.

हे केलं, ते केलं, या तपशीलाच्या एवढ्या जंत्रीत अनेकांना रस नसणार, त्यामुळे घडाभर तेल वाहून पुढचं महत्वाचं शेअर करते.

2020-2021 या दोन वर्षांत माझ्या स्वभावात खूप बदल झाला. एवढा की माझं मलाचं आश्चर्य वाटतं, आणि 2020 आधी आणि त्यानंतर मला पाहिलेल्या मित्र-मैत्रिणींनाही आश्चर्य आणि आनंद वाटतो. अगदी 2019 च्या शेवटापर्यंत मी खूप किरकिरी होते, इतकं की मित्र-मैत्रिणींना भेटल्यावर मी नेहमीच माझी रडगाणं त्यांना ऐकवत असे. मला कसं टाळलं जातं, ग्रुपिझमच कसं केलं जातं, सगळीकडेच सापत्न वागणूक कशी दिली जाते, याबद्दल मी खूप बोलत असे, अनेकदा तेच ते दळण पुन्हा-पुन्हा दळत असे. आणि खरोखरंच माझे काही कौटूंबिक प्रश्न तेव्हा फार गंभीर होते आणि मित्र-मैत्रिणी, सामाजिक वर्तुळांत आलेले वगळलेपणाचे अनुभवही खूप खोलवर जखमा करणारे होते/ आहेत. इतकं की त्यामुळे आपसूक स्वत:च्या अस्तित्वावर प्रश्नचिन्ह निर्माण व्हायचं. अनेकदा न्यूनत्वाची भावना यायची. आपल्यातच काही तरी कमी आहे, आपणच चुकतो, आपल्यालाच आपल्या मित्र-मैत्रिणींइतके पॉप रेफरन्सेस माहीत नाहीत, आपण तर शाळेपासूनच अनकूल, नेहमीच लेफ्ट आऊट, फ्रेंडझोन्ड आहोत. अशा प्रकारचे विचार मनात दाटी करायचे.

2016 मध्येच माझ्या सायकॉलॉजिस्ट मैत्रिणीने प्रज्ञा मानेनं मला ‘लो सेल्फ एस्टीम’ असल्याचं निदान केलं होतं. खरं म्हणजे शाळेत पहिल्यापासून नंबरात येऊन, इतर उपक्रमांतून चांगली कामगिरी करून, नेहमीच शिक्षकांकडून कौतुक होत असतानाही, त्याच वयापासून माझा स्वत:च्या सामाजिकीकरणाबाबतचा आत्मविश्वास डळमळीत झालेला होता. सतत सगळीकडून वगळलं जाणं, हे यामागचं मोठं कारण. तरीही सतत यावर चर्चा करून नुसतीच उर्जा वाया जाते. प्रश्न आहे की, हे वास्तव बदलायचं कसं? दोन वर्षांपुर्वी मी या प्रश्नांचा फक्त माझ्यापुरता विचार करायचे. 2019 पासून जरा विचारांची दिशा बदलली.नैराश्य ही एक सुटी आणि वैयक्तिक घटना मुळीच नाही. न्यूनगंडही पोकळीत जन्म घेत नाही आणि या साऱ्याचा आपल्या सामाजिकीकरणाशी आणि समाजाशी खोलवरचा संबंध आहे. मूळ सांगाडाच जर विषमतेचा असेल तर वरच्या रचनेचा तोल जाणार आहे, त्यामुळे त्या वरच्या ढासळणाऱ्या रचनेबद्दलच बोलायचं की मूळ सांगाड्याकडेही पाहायचं, असं का होतं - याच्या मुळाशी जायचं, असे दोन पर्याय माझ्याकडे होते. खूप उशिरा, कूर्मगतीने का होईना पण मी दुसरा निवडला. मग मी खूप उलट सुलट विचार करू लागले, जमेल तसे टिपून ठेऊ लागले.

मला वगळलं जाण्यामागचं कारण जात-वर्ग, राहणीमान, भाषा, चार माणसांत संभाषणादरम्यान छाप पाडण्यासाठी लागणाऱ्या संदर्भसंपृक्ततेचा तेव्हा असलेला अभाव, सफाईदारपणाचा आणि मुख्य म्हणजे ह्युमरचा अभाव हे असल्याचं माझ्या साधारण लक्षात आलं. त्याचबरोबर आत्मपरीक्षणाचीही वेळ आलीच होती. आपल्याला नेमकं काय वाटतंय, तसंच आपण वागतोय ना, की कुणाची तरी अधिमान्यता हवी म्हणून स्वत:ला नकोशा वाटणाऱ्या गोष्टीही करतोय, टॉक्सिक माणसांना अतिमहत्व देतोय का? हे प्रश्न मी स्वत:ला विचारले, आणि जाणवलं हो…खरंच बऱ्याचदा आपण लायकी नसलेल्या माणसांचेही आपल्या मनात देव्हारे करून ठेवले आहेत, ते आधी उध्वस्त केले पाहिजेत. तसं करायची सुरुवात केलीही आणि त्यानंतर जी काय मनशांती मिळाली की बास…

तसेच काही माझ्या स्वभावाचेही दोष वा मर्यादा म्हणा पण होते, त्यावर मात्र मला काम करावंच लागणार होतं. एक मोठी मर्यादा म्हणजे दोन वर्षांपुर्वी कुठलीच गोष्ट मला हलक्यात घेता येत नसे. मी लहानपणापासून बरीच गंभीर आणि फटकळ असल्याने मला विनोदही आवडायचे नाहीत. अगदी दोन-तीन वर्षांपुर्वीपर्यंत तर माझी विनोदबुद्धी उणे शून्य असेल. कुणीही माझ्यावर हसलेलं, माझी चेष्टा केलेलं मला खपायचं नाही. मी भांडायचे. च्यायला माझं कौतुक तुम्ही करत नाही, माझ्या अस्तित्वाला अधिमान्यता देत नाही, आणि वर तुम्ही माझी टर कशी काय खेचू शकता…असं मला व्हायचं. टर खेचणं बऱ्याचदा बुलिंगमध्येही परावर्तित व्हायचं. त्याने खूप त्रास व्हायचा. अस्वस्थता, असुरक्षिततेची काजळी सतत मनावर पसरलेली असायची. त्यामुळे कशाकडेही स्वच्छपणे पाहणं मला शक्यच व्हायचं नाही.

अशा सगळ्या गोष्टींनी माझ्या स्वभावात एक प्रकारची कटूताही आली होती. अर्थात इतर बऱ्याच कारणांनी, खूप लहान वयात अनेक कौटूंबिक जबाबदाऱ्या पडल्यानेही माझं मन निबर झालं होतं. हे सगळंच काही हेल्दी असण्याचं लक्षण नाही, याचं काही तरी करायला हवं, अशा अवस्थेत प्रज्ञा मानेचा खूप आधार झाला. तिनं माझ्या समस्यांचं योग्य निदान केलं. बराच काळ थेरपी दिली. तिच्यासोबत अनेक सेशन्स व्हायची, त्यातल्या एक्टीविटीज मी करू लागले. त्याची खूप मदत होत होती. हळहळू आत्मविश्वास वाढत होता. आता मी विनोद, चेष्टा-मस्करी एंजॉय करू लागले होते. पण या कासवगतीनं सुधारणाऱ्या परिस्थितीत खूप आणि ड्रास्टिक म्हणावा असा बदल 2020 पासून व्हायला सुरूवात झाली.

2020 च्या फेब्रुवारीत मी लोकसत्ता सोडल्यानंतर, मार्चमध्ये पंधरा दिवस केरळला फिरायला जायचा प्लॅन केला. अगदी होम स्टे पासून सगळं बुकिंग केलं आणि कोरोनाचा शिरकाव पाठोपाठ लॉकडाऊन लागला. त्यात भरीस भर म्हणून उजवा पाय फ्रॅक्चर झाला, गुडघ्यापर्यंत घातलेलं प्लास्टर दोन महिने होतं. त्यामुळे घरातल्या घरात पण वॉकरशिवाय फिरता यायचं नाही. या काळात कधी नव्हे इतका मला शारीरिक आणि मानसिक आराम मिळाला. आपण काय करतोय..आपलं जगण्याचं उद्दिष्ट आदि क्लिशे पण महत्वाच्या गोष्टींवर खूप विचार करायला, सतत भंजाळलेलं डोकं शांत करून नीट कप्पे करायला वेळ मिळाला. ही पॅनेडमिकची देणगीच म्हणावी लागेल नाहीतर ज्या प्रकारचं माझं आयुष्य आहे, त्यात इतका वेळ मिळणं कधीही शक्य नव्हतं.

या सगळ्यात दोन गोष्टींची खूप मोलाची मदत झाली. एक म्हणजे सायकॉलॉजिस्ट गौरी जानवेकरची सेल्फ मेडिटेशन ही पॉडकास्ट्स आणि दुसरी गोष्ट - ‘टू ब्रोक गर्ल्स’ नावाची अमेरिकन सिटकॉम.

गेलं दीडेक वर्ष मी स्टोरीटेलवर गौरी जानवेकरची पाच-दहा मिनिटांची सेल्फ मेडिटेशन पॉडकास्ट दररोज न चुकता ऐकते. मला ही पॉडकास्ट्स जादूसारखी भासली. (अर्थात हे प्रत्येकालाच लागू पडेल असं नाही) ताणतणाव कसा हाताळावा, यासाठी खूप उपयोगी ठरलं हे. आणि ‘टू ब्रोक गर्ल्स’ ही अमेरिकन सिटकॉम मी पँडेमिकच्या काळात दिवसेंदिवस रात्रनरात्र पाहिली आहे. त्यातल्या मॅक्स ब्लॅक या पात्राचा सदोदित ह्युमरयुक्त वावर, तिचा जगण्याकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन यामुळे मला इतकी मदत झाली, की खरोखरंच शब्दात सांगणं कठीण आहे. ही आजिबातच ग्रेट वगेरे सीरीज नाही, तरीही दर्जेदार टाईमपास आहे. आयुष्य हाच एक फार्स आहे, हे अत्यंत घासून गुळगुळीत झालेलं वाक्य मीही अनेकदा याआधी ऐकलं होतं, पण ते खरंच तसं असतं नि त्याकडे फार वेगवेगळ्या कोनांतून बघता येतं, विशेषत विनोदाच्या अंगाने…हे ‘टू ब्रोक गर्ल्स’मुळेच साध्य झालं. इतकं की आता वाटतं, आयुष्य आणि मीम यात फार फरक नाही.

प्रश्नाकडे, वास्तवाकडे पाहण्याची पठडीबाज दृष्टी बदलली की जरा वेगळी घुसळण होते, अर्थात या साऱ्यासाठी लागणारं प्रिविलेज आता माझ्यापाशी आहे, हाही भाग आहेच, ते नसलेल्यांना तुम्ही दृष्टी बदला असं सांगणं क्रूरपणा होईल.

यासोबतच आयुष्यातून विखारी, विषारी माणसांना बाहेरचा रस्ता दाखवला. त्यांना हाड म्हणेैपर्यंत खूप भीती होती. एकटं पडू याची..पण नंतर कळलं, जेवढी भीती वाटत होती, तेवढं काही वाईट झालेलं नाही, नवे लोक आयुष्यात येत जातात.

स्वभावात बदल करणं मात्र खूप मेहनतीचं होतं. लवकर झालं, पण त्याकरता आणि मनस्वास्थ्याकरता आणखी काय छोट्या छोट्या गोष्टी केल्या, हे पुढच्या भागात शेअर करीन.

(वरचं शीर्षक सई केसकरच्या 'आरशात पाहताना' या दिवाळी अंकातल्या लेखावरनं सुचलेलं आहे, आपल्या अपीअरन्सवरनं केल्या जाणऱ्या टिका-टिपण्ण्या, बुलिंग इ. गोष्टी आणि त्यातून ती स्वतला कसं पाहते, हे तिनं लिहिलं होतं. तसंच मला माझ्या मानसिक स्वास्थ्याबाबत करावंसं वाटलं. सईचे आभार.)

(या लेखाचा दुसरा आणि अखेरचा भाग आता या लिंकवर वाचता येईल. )