समाजाची उत्क्रांती

नगरीनिरंजन यांच्या जुलूस या लेखातल्या प्रतिसादाला प्रतिक्रिया लिहायला घेतली आणि वाहावलो. मूळ लेखापेक्षाही मोठा प्रतिसाद होत असेल तर काहीतरी बरोबर नाही असं मला आपलं वाटतं. म्हणून हा लेख म्हणूनच प्रसिद्ध करतो आहे.

हाच परिच्छेद नुकतेच जंगलभागातून किंवा आडगावातून शहरात विस्थापित झालेल्या माणसाला क्रूर वाटेल.

मला हा लेख वरच्या १०-२० टक्क्यांच्या भावनांचं प्रतिनिधित्व करणारा वाटला. 'प्रगतीने साधलेली फळं मला मिळाली खरी, पण या या गोष्टी हरवून बसलो' हा विचार तुमचा-आमचाच असतो. ज्यांची प्रगती झालेली नाही त्यांना फार वेगळे आणि मोठे प्रश्न असतात.

तुमच्या लेखनात मार्केट हा शब्दप्रयोग आला असला तरी रोख प्रगतीसाठी जे जे करावं लागलं त्या सर्वांवर - एकंदरीत व्यवस्थेवर दिसतो आहे. रूढ अर्थाने प्रगती (आयुर्मान वाढणं, सुबत्ता वाढणं, मोकळा वेळ वाढणं, रोगराई कमी होणं, शिक्षणाचं प्रमाण वाढणं इ. इ.) झाल्यामुळे काही प्रश्न सुटले. तुम्ही म्हणता तसे प्रश्नही निर्माण झाले. विचार करण्याचा मुद्दा असा की हे प्रश्न सुटल्यामुळे जो फायदा झाला, तो इतर प्रश्न निर्माण झाल्याने होणाऱ्या तोट्यापेक्षा प्रचंड मोठा आहे का? थोडक्यात या सर्व 'व्यवस्थे'तून होणाऱ्या फायद्यापेक्षा तोटेच निर्माण झाले का?

तुम्ही तशी जागा शोधण्याबद्दल ज्या अटी मांडलेल्या आहेत त्यावरून तुमचे स्टॅंडर्ड्स खूपच वरचे आहेत असं दिसतं. (हेही वरच्या वीस टक्क्यांचं लक्षण आहे. असो.) तर घटकाभर धरून चालू की तुम्हाला अशी आखुडशिंगी बहुदुधी जागा मिळाली. आणि एकटेच नाही तर तुम्ही चांगली पन्नास कुटुंबं प्रत्येकी दोन दोन एकर जागा घेऊन तिथे रहायला गेलात. पुढच्या काही वर्षांत काय होईल?

पहिली गोष्ट तुमच्या ताबडतोब लक्षात येईल ती म्हणजे स्वच्छता राखणं तितकं सोपं नाही. आपण जे दररोज दात घासणं, आंघोळ करणं, दाढी करणं, शॅंपू लावणं गृहित धरतो ते मिळणार नाही. निव्वळ नदीच्या पाण्यात आंघोळ करून आणि तिथेच कपडे धुवून (तुम्ही थोडे बरोबर घेऊन जालच बहुतेक) पुरेशी स्वच्छता रहात नाही. प्रातर्विधी उरकण्यासाठी तुम्हाला दररोज कुठेतरी लांब जावं लागेल. भर पावसात देखील.

दुसरी गोष्ट म्हणजे खाणार काय? यावर अर्थात उत्तर आहे की जमिनीतून पिकवू, रानातून गोळा करू, आणि गाईम्हशींचं दूध काढू. एवढ्यासाठी तुमचे दोन एकर, आणि एखादी गाय, दोनचार कोंबड्या पुरतील. पण ते वाटतं तितकं सोपं नाही. इथे मी तुमच्या खाद्यपदार्थांत किती व्हेरिएबिलिटी येईल वगैरेचा विचारही करत नाही - कारण तो तुम्हाला शिवणारही नाही. पहिलं वर्षभर पुरेल इतकं अन्न घेऊन गेलात तरी पुढच्या वर्षी किती पीक येईल सांगता येत नाही. दरवर्षी पावसावर अवलंबून राहिलात तर एका दुष्काळात तुमचा नायनाट होऊ शकेल.

वस्त्र आणि निवारा याबाबतही प्रश्न निर्माण होईलच. कदाचित तुम्ही सगळे मिळून सगळ्यांची घरं बांधाल. पन्नास कुटुंबांनी मिळून पन्नास घरं बांधायची झाली तर तुम्हाला काहीतरी स्पेशलायझेशन करणं सोयीचं ठरेल. म्हणजे कोणीतरी लाकडं तोडून आणणार, कोणीतरी आखणी करणार, कोणीतरी कामकऱ्यांसाठी खाणं तयार करणार... कोणीतरी शेती करणार. कारण सगळ्यांनीच सगळी कामं करणं सोयीचं ठरणार नाही. ते जमणारही नाही.

दरम्यान तुम्हाला जंगली प्राण्यांपासून स्वतःचं रक्षण कसं करायचं हाही प्रश्न पडेल. निसर्गाच्या सान्निध्यात जायचं तर सगळे धोके पत्करावे लागतातच. कदाचित पहिल्या काही वर्षांत तुमच्यापैकी काही जण सर्पदंशाने, विंचू चावल्याने, लांडग्यांनी मारल्यामुळे मरतीलही. पण सगळ्यात धोकादायक प्राणी म्हणजे जीवाणू आणि विषाणू. अत्याधनिक स्वच्छतेची साधनं (शुद्धिकृत पाणी, साबण, संडास, बाथरूम) वगैरे नसल्यामुळे रोगांच्या साथी येतील. मग तुमच्यापैकी कोणीतरी अनुभवी माणूस रोगांवर ट्रायल ऍंड एररने सापडलेले उपाय सुचवेल. त्याचा सल्ला मानून जीव वाचलेले काही त्याला मान देतील. कदाचित आपल्याकडचं स्पेशल खाणं देतील. तो माणूस कदाचित आपला अभ्यास चालू ठेवेल, आपलं ज्ञान मुलांना देईल. आणि त्याची मुलं त्यात आणखीन सुधारणा करतील, स्वतः नवीन गोष्टी शोधून काढतील.

मग काही वर्षांनी टक्के-टोणपे खाऊन तुमच्यापैकी शिल्लक असलेले काहीतरी व्यवस्था तयार करतील. कामाच्या जबाबदाऱ्या वाटल्या जातील. सगळेच जण आपापली कामं करतीलच असं नाही. मग तुम्हाला काहीतरी शिक्षा देण्याची व्यवस्था करावी लागेल. कारण नाहीतर प्रत्येकालाच सगळीच कामं करावी लागतील, आणि ते इतकं त्रासदायक असेल की त्यापेक्षा सगळ्यांनीच आपापल्या वाट्याची कामं करण्याची व्यवस्था चालवणं खूपच फायद्याचं ठरेल. मग त्यासाठी ही व्यवस्था राबवण्याचं थोडं काम वाढलं तरी चालेल.

आणि हो कपड्यांचं काय? प्रत्येकालाच आपल्या दोन एकराच्या तुकड्यात थोडा थोडा कापूस लावून त्याचे धागे काढून आपल्यापुरते कपडे तयार करणं फारच वैतागाचं होईल. जरी तशी सुरूवात झाली तरी काही वर्षांतच लक्षात येईल की काही विशिष्ट लोकांना हे तंत्र जास्त चांगलं साधलेलं आहे. त्यांच्याकडे गरजेपेक्षा जास्त कापूस आहे, तुमच्या शेतात तितका आला नाही. मग तुम्ही म्हणालच, की हे बघ, माझ्याकडे गहू भरपूर झालाय. तू मला कापूस दे, मी तुला गहू देतो. काय? तसं नाही केलंत तर तुम्ही थंडीने आणि तो भुकेने मराल. मग पुढच्या वर्षी तुम्ही कापूस पिकवण्याच्या फंदात न पडता गहू पिकवाल, आणि तो गडी गहू न पिकवता कापूस पिकवेल. तिसरा कोणीतरी नंतर येईल आणि म्हणेल की तू एवढा गहू का देतोस त्याला? मी तुला तेवढाच कापूस ८०% गव्हात देतो. आणि मग तुम्हाला हा सौदा निश्चितच आवडेल. तुम्ही लोभी आहात म्हणून नाही. तुम्हाला त्या वीस टक्के गहू देऊन तुमचं मोडकं घर दुरुस्त करण्यासाठी मदत घेता येईल.

गहू कसा पिकवायचा याचा वर्षानुवर्षाचा अनुभव तुमच्या गाठी येईल, आणि तुम्ही तुमच्या मुलांकडे तो द्याल. ती त्यांच्या मुलाकडे देतील. तेवढ्याच जमिनीतून, तेवढ्याच कष्टांत कदाचित अधिक गहू पिकत जाईल. गव्हाची उपलब्धता वाढेल. सगळ्यांनाच अधूनमधून पोळ्या खाता येतील. किंवा पुरेसा गहू पिकवण्यासाठी कमी कमी जमीन, कमी कमी माणसं लागतील. मग कोणी मध साठवायला लागेल. कोणी रेशमाच्या किड्यांपासून धागे तयार करायला शिकेल.

वर्षानुवर्षं जातील. तुमच्या बायकांना मुलं होणं तुम्हाला थांबवता येणार नाही. प्रत्येकीची सात-सात आठ-आठ बाळंतपणं होतील. आणि त्या लवकर मरतील. जन्मलेल्या मुलांपैकीही एक तृतीयांश पाच वर्षांच्या आत मरतील. उरलेल्यातली निम्मी दहा-पंधरा वर्षांची व्हायच्या आत जातील. शेवटी प्रत्येक जोडप्यामागे साधारण दोन मुलं शिल्लक रहातील. आणि लोकसंख्या काही पिढ्यांनंतर स्थिरावेल. पण त्यासाठी सर्व स्त्रियांना वयाच्या पंधराव्या वर्षापासून ते वयाच्या तिसाव्या वर्षापर्यंत साताठ बाळंतपणांतून जावं लागेल. त्यातल्या कित्येक जणी त्याआधीच दगावतील. पण दगावल्या नाही तरी त्यांचं आयुष्य मुलांभोवती घोटाळेल. त्यांना जन्म देणं, जगवण्याचा प्रयत्न करणं, आणि अल्पवयातले मृत्यू बघणं यापायी त्या घरातच अडकतील. मग घरची कामं बायकांनीच करायची, बाहेरची कामं पुरुषांनीच करायची. निसर्गाच्या सान्निध्यात राहाण्याच्या स्वातंत्र्यापायी हे बंधन स्वीकारावं लागेलच.

काही पिढ्यांनी वडिलांकडून मुलाकडे कारभार चालत येत राहील, मध काढणारे मधमाशा पाळायला लागतील. कपडे तयार करणाऱ्यांतही सूत कातणारे वेगळे, त्याचं कापड करणारे वेगळे आणि त्यापासून कपडे शिवणारे वेगळे बनतील. याचा फायदा सगळ्यांनाच होईल. कारण पिढ्यानपिढ्यांचं ज्ञान नवीन मुलाला मिळेल. शंभर वर्षांपूर्वी कापूस पिकवणं, सूत कातणं, ते कसंतरी एकत्र करून कापड करणं, आणि त्याचा कपडा बनवणं हे प्रत्येकच करायचा. आता या प्रत्येक बाबतीत कुशल असलेले लोक हे काम विभागून करतील. अर्थातच तयार होणाऱ्या कपड्यांची संख्या आणि प्रत अधिक चांगली असेल. तुम्हा सर्व कुटुंबांना अधिक चांगले कपडे मिळण्यासाठी प्रत्येकाने नक्की कसला त्याग केला? स्वतःचे कपडे स्वतः कापूस पिकवून शिवण्याच्या स्वातंत्र्याचा. पण हे स्वातंत्र्य आहे की जबाबदारी? तुम्ही जर कापूस पिकवणारांपैकी असाल तर कदाचित तुम्हाला असं वाटेल की तुमची जबाबदारी एकच काम करण्याची झाली आहे. आणि तुम्ही जसे इतरांवर अवलंबून आहात, तसेच इतरही तुमच्यावर अवलंबून आहेत. हे एक महाप्रचंड जाळं आहे. एकमेकांना बांधणारं. जोपर्यंत काही कारणाने सगळेच धागे एकदम तुटत नाहीत, तोपर्यंत ते सगळ्यांनाच सुरक्षा जाळं म्हणून काम करतं. एक प्रकारचं स्वातंत्र्य देतं.

या जाळ्याची वीण पक्की असणं जाळ्याच्या प्रत्येक धाग्यासाठी फायद्याचं आहे. मग या फायद्यातून जी संसाधनं मुक्त होतात त्यातली काही संसाधनं हे जाळं पक्कं राहील याची काळजी घेण्यासाठी वापरता येतात. चार शहाणी, अनुभवी माणसं ज्यांचा शब्द सगळे मानतात, ते हे जाळं पक्कं रहावं म्हणून काही नियम करतील. हे नियम पाळणं सगळ्यांनाच फायद्याचं ठरतं. हे नियम आत्ताच्या वैज्ञानिक निकषांवर उतरलेले असतीलच असं नाही, पण त्या त्या काळी ते होण्यासाठी निश्चितच काही कारण असणार. "डुक्कर खाऊ नये" "गाय मारू नये" वगैरे नियम अशा तत्कालीन परिस्थितीतूनच आलेले असतात. कदाचित त्या काळी गुराख्यांमध्ये गायी खाण्याची हौस वाढल्याने गायींची संख्या कमी होत असेल. कदाचित दुध आणि मांस यांच उत्पादन, गरज, मागणी आणि किंमत या शॉर्ट टर्ममध्ये फायदेशीर ठरणाऱ्या समीकरणांचा दूरगामी परिणाम धोकादायक असेल. कोण जाणे. पण असे नियम येतात हे खरं. जाळ्याची वीण घट्ट ठेवण्याचा प्रयत्न करणारे असे नियम गोळा करतील आणि त्या नियमांचं संकलन करतील. हे तुम्हा पन्नास कुटुंबांच्या नातवंडांत, पंतवंडात कधीतरी होणारच.

जाळ्याची वीण घट्ट ठेवण्याचे प्रयत्न करणारे असतात त्याप्रमाणेच या नाजूक जाळ्याचं इतर शत्रूंपासून रक्षण करणारेही असतात. त्यांची या जाळ्याला गरज असते. समजा तुम्हा पन्नास कुटुंबांप्रमाणे इतर कोणी तुमच्या बाजूच्याच शंभर एकरांवर स्थिरावलं. आता त्यांच्याकडे नाही चांगली पिकं आली. आणि ते तुमच्या शेतांमध्ये घुसून तुमचं पीक पळवायला लागले. सीमेवरचे शेतकरी एकट्याने मुकाबला करू शकत नाहीत, कारण पंचवीस लोक येतात. बरं सीमेवरच्यांना वाऱ्यावर सोडता येत नाही कारण ते देशोधडीला लागले, भुकेने मेले तर आतल्यांचीही तीच गत होते. तेव्हा आख्ख्या समूहालाच याची काळजी करावी लागते. मग संरक्षणासाठी काही लोकांना बोलवावं लागतं. कुंपणं उभारावी लागतात. आणि आलेल्या लुटारूंना जरब बसवण्यासाठी मारामारी करावी लागते. प्रसंगी काही जीव घालवावे लागतात. कधीकधी इतर पन्नास कुटुंबांची गरज नसते. तुमच्यातलेच पंचवीस विरुद्ध पंचवीस अशी मारामारी होऊ शकते. निदान ती एकांगी तरी होत नाही. कधी दुर्दैवाने चाळीस विरुद्ध दहा अशी होते. चाळीस कुटुंबं उरलेल्या दहांना मारून अधिक श्रीमंत होतात. त्यांच्या पोरांसाठी जास्त संसाधनं होतात. मग लोकसंख्या वाढते, आणि पुन्हा इक्विलिब्रियम तोच येतो. पण आपण सगळे एक, आणि आपल्या संरक्षणासाठी आपली फौज हे पक्कं भिनतं.

आपण सगळे एक म्हणताना अर्थातच ही एकात्मता राखण्यासाठी काही गोष्टी कराव्या लागतात. आपल्या सगळ्यांच्या भोवती काही भिंती उभाराव्या लागतात. आतले आणि बाहेरचे असे भेद होतात. आतल्या समाजाच्या रूढींचं पालन करावं लागतं. यात अर्थातच आपल्या मनासारखं वागण्याचं स्वातंत्र्याचा थोडा त्याग करावा लागतो. पण कोणीही केव्हाही येऊन लुटून आपल्याला नष्ट करण्यापेक्षा ते कायमच परवडतं. जगण्याचं स्वातंत्र्य हे मनासारखं वागण्याच्या स्वातंत्र्यापेक्षा केव्हाही महत्त्वाचं ठरतं.

दरम्यान तुम्ही नाही, पण तुमचे वंशज एकमेकांबरोबर वस्तूंची देवाणघेवाण करत असताच. आता या वस्तूंची संख्या वाढलेली असते. आणि बरोब्बर आपल्या गरजा आणि दुसऱ्याच्या गरजा पूरक असण्याची शक्यता कमी झालेली असते. तुमच्याकडे गहू जास्त आहे, आणि तुम्हाला कापड हवं आहे. कारण तुमच्याच कुटुंबातला एक जण कपडे शिवण्याचा व्यवसाय करतो. मात्र ज्याच्याकडे कापड आहे त्याला गव्हाची गरज नसून तांदूळ हवा आहे. आता झालं, तुम्हाला आधी गहू घेऊन तांदूळ देणारा माणूस शोधायला हवा. ज्याला खरोखरच गहू हवा आहे, त्याला मात्र तंबाखूची गरज आहे. प्रत्यक्ष वस्तू बनवण्याला लागणाऱ्या कष्टांच्या तुलनेत योग्य माणूस शोधण्याचेच कष्ट फार व्हायला लागतात. मग कोणीतरी सर्वांना गरज असलेली, महाग असलेली, नष्ट न होणारी वस्तू शोधतं. उदाहरणार्थ सोनं, किंवा चांदी. यांची सगळ्यांनाच गरज असण्याची गरज नाही. कोणालातरी असायला हवी. मग तुम्ही म्हणू शकता, बाबारे, तू गव्हाच्या बदल्यात मला सोनं दे. ते मी साठवून ठेवू शकतो. आणि हवं तेव्हा त्याच्या बदल्यात इतर वस्तू घेऊ शकतो. सगळ्यांनीच सोनं मान्य केलं की सगळ्यांचीच ही कटकट वाचते. जाळ्याची वीण घट्ट ठेवणाऱ्यांच्या कामात या विनिमयाच्या मूल्यमापनाचीही भर पडते. पण शंभर लोकांचा ५% वेळ आणि कष्ट वाचवण्याच्या बदल्यात दोघांना संपूर्ण वेळ यातच घालवणं केव्हाही सर्व समाजाला फायद्याचं ठरतं.

तुम्ही मूळची पन्नास कुटुंबं अत्यंत सभ्य असाल. मात्र तुमची मुलं किंवा विशेषतः इतरांची मुलं तितकी चांगली रहातीलच असं नाही. शिवाय परिस्थिती बिकट झाली की काय करणार? चोरी, खून, मारामाऱ्या होतातच. समाजात चोऱ्यामाऱ्या होणं चांगलं नाही. त्यांना अटकाव केला नाही तर कोणाचीच संपत्ती सुरक्षित रहाणार नाही. त्यामुळे त्यावर काहीतरी उपाययोजना करणं पुढच्या पिढ्यांना भाग पडतं. नक्की चोरी कोणी केली हे शोधून काढणं, त्या चोराला शिक्षा देणं हे काम कोणालातरी करावं लागतंच. नाहीतर कोणीच काम करणार नाही, सगळेच चोऱ्या करतील आणि अनागोंदी माजेल. तुमच्या समाजाने जी जी स्वातंत्र्यं मिळवली ती सगळी उघड उघड चोरीला जातील. ते टाळण्यासाठी समाजाची काही संसाधनं या कामासाठी राबवावी लागतात.

अशा गोष्टी होताना इतर चांगल्या गोष्टीही घडत असतातच. या संपन्नतेपोटी काही लोकांना आपले छंद करायला वेळ मिळतो. काही जण नुसतीच मजा मारतात. काही लोक काहीतरी उपयुक्त शोधून काढतात. म्हणजे विशिष्ट संसर्गजन्य रोग कशामुळे येतात हे काहींना कळतं. किंवा कोणीतरी चाक, तरफ वगैरे गोष्टी शोधून काढतो. काही जण विहिरी खणून काढतात. समाजाला समृद्ध करणारे नवीन उद्योग निर्माण होतात. यंत्रं तयार होतात. शेताला पाणी आणायचं तर मैलभर लांबच्या नदीतून पाट काढून किंवा पावसाच्या पाण्यावर अवलंबून रहाण्याची गरज उरत नाही. विहीर खणून तीमधून रहाटाने पाणी काढता येतं. मळा जोमाने फुलतो. तुमचा फायदा होतो, आणि सर्वांनाच भाज्या जास्त मिळतात. या भाज्यांवर अधूनमधून पडणाऱ्या कीडीवर कोणीतरी औषध तयार करतो. तो फवारा मारला तर कीड मरते, माणसं मरत नाहीत. कदाचित त्यातून काही दशकांनी काही लोकांना कॅन्सर होण्याची शक्यता वाढत असेल. मात्र एका वर्षाचं आख्खं पीक गेल्याने जो आख्ख्या समाजाला तोटा होतो त्यातून कायमची मुक्ती होते. स्वातंत्र्य वाढतं, धोका कमी होतो.

पिढ्यान पिढ्या औषधं देणाऱ्याच्या खापर खापर पंतवंडांनी त्यांचं शेत तुमच्या खापर खापर पणजोबांना केव्हाच विकलं. कारण तुमच्याकडे गहू पिकवण्याचं ज्ञान होतं, तर त्यांच्याकडे औषधं देण्याचं. निव्वळ औषधांच्या ज्ञानावर आता त्यांना जगता येतं. मुरब्बी वैद्याने कसाबसा गहू पिकवणं म्हणजे समाजाच्या संसाधनांचा दुरुपयोगच. त्यात सगळ्या समाजाचा तोटा होतो. त्यापेक्षा तुमच्या कुटुंबाला दुप्पट जमिनीवर गहू पिकवण्यात जास्त फायदा आहे.

अजून किती पिढ्या पुढे गेलं की वाफेचं इंजिन, औद्योगिक क्रांती, कॉंप्युटर आणि शहरीकरण येतं हे माहीत नाही. नक्की कधी अचानक समाज बदलतो माहीत नाही. या सगळ्या व्यवस्थांमधून डॉक्टर, वैज्ञानिक, न्यायाधीश, सरकार, पोलिस, धर्म, नोकरशाही, शिक्षणसंस्था, वित्तसंस्था, मार्केट - एकंदरीतच संस्कृती किंवा सिव्हिलायझेशन कधी उगवते माहीत नाही. वरच्या वर्णनात या सर्वांची मुळं धरताना दिसतात, पण त्यांचे स्वतंत्र वृक्ष कधी होतात? ज्याला आपण 'व्यवस्था' म्हणतो, ती कधी घडते? कालांतराने, एवढंच म्हणता येतं. स्त्रियांची बाळंतपणं-चूल-मूल यांतून मुक्ती होते, शिक्षणाचा प्रसार होतो, आयुर्मान वाढतं, सुबत्ता वाढते, गुन्हे कमी होतात.... हे त्याच ओघात येतं. मुद्दा असा आहे की एका समाजाच्या निसर्गाच्या सान्निध्यात झालेल्या सुरूवातीपासून इथपर्यंत प्रवास होणं अनिवार्य आहे. कारण प्रत्येक पावलात काही ना काही सुधारणा झालेली आहे. ही उत्क्रांती आहे. पिढ्यानपिढ्यांमधून होणारा सावकाश बदल. वर दिलेल्या टप्प्यांमधलं नक्की कुठच्या टप्प्याकडे बोट दाखवून सांगता येईल - हो इथे, इथेच पाऊल वाकडं पडलं म्हणून? कदाचित असं म्हणता येईल की आपल्याला उत्तरेकडे जायचं होतं. पण प्रवास करता करता रस्त्यातल्या चढ-उतारामुळे, वाटेत आलेल्या डोंगरांमुळे, आडवळणांमुळे उत्तरेकडे जायच्याऐवजी पाच दहा डिग्री पूर्वेकडे किंवा पश्चिमेकडे झुकलो. पण म्हणजे आपण विरुद्ध दिशेलाच चाललो आहोत असं समजण्याची गरज नाही. आपण जिथे आहोत तिथून पुन्हा एकदा कुठे जायचं त्याचा आढावा घ्यावा, योग्य ती दिशा ठरवावी. पण म्हणावं की आत्तापर्यंतचा प्रवास साधारण योग्य दिशेलाच झाला. आताच्या उंचीवरून निश्चित कुठे जायचं हे अधिक स्पष्ट दिसतंय. मागच्या वाटेत थोडं चुकायला झालं, तरीही इथपर्यंत प्रगती झाली. पुढे योग्य रस्ता पकडूनच जाऊ.