तेरा ट्रेडीसनल अत्याचार

तेरा ट्रेडीसनल अत्याचार

लेखिका - ३_१४ विक्षिप्त अदिती

फार पूर्वीपासून मी धार्मिक वाङ्मय आणि रूढींची टिंगल करत आले आहे. का याचा विचार करत असताना असं वाटलं, काही शेजारीपाजारी होते तसे लोक शिंग फुटल्यानंतरच भेटले असते, तर कदाचित मी धर्मद्वेष्टी झालेही नसते. पण ’देवाच्या मनात’ तसं होणं नव्हतं.

आत्ता आहे त्याच्या साधारण ७५% उंची असतानाची गोष्ट. अगदी टिपिकल हिंदू, शहरी, विभक्त कुटुंबाप्रमाणे आमच्याही घरात कोणीही सासुरवाशीण नव्हती. आम्ही चौघेही घराचे मालक. आता कोणाचा विश्वास बसणार नाही, पण माझ्या लहानपणी महाराष्ट्रात वीजतुटवडा वगैरे नव्हता. ठाण्यात संध्याकाळी अंधार पडल्यावर बटणं दाबून घरात उजेड होत असे. समईच्या शुभ्र कळ्या उमलवण्याइतपत कोणाकडे वेळ नव्हता आणि तशी वेळ आलेलीही नव्हती. त्यातून आई-बाबांचा प्रेमविवाह असल्यामुळे आई किंवा बाबा कोणाच्यातरी आठवणीनं झुरण्याचीही शक्यताही कमीच होती. घरातल्या दोन्ही मास्तर लोकांना संध्याकाळच्या वेळेस पोरं घरात बसलेली बघवत नसे. त्यामुळे दुपारी अभ्यासाला बसवायचं आणि संध्याकाळी खेळायला घराबाहेर पाकटवायचं अशी पद्धत. एकंदर खास शहरी आयुष्यामुळे दिवेलागण या प्रकाराचं महत्त्व समजण्यासारखी परिस्थिती नव्हती, अंधार पडताना पाहून डोळे भरून येण्याचं ते वयही नव्हतं आणि 'शुभंकरोति' वगैरे प्रकारांवर घरी कोणाचा विश्वासही नव्हता. हे असं काहीतरी म्हणतात हे इकडेतिकडे वाचूनच समजलं होतं.

आमचं घर तळमजल्यावरच. संध्याकाळी खेळून झाल्यावर आम्ही कोणाकडे जाण्यापेक्षा बाकीची पोरंच आमच्याकडे पाणी पिण्यासाठी किंवा धडपडलं असेल तर औषध लावून घेण्यासाठी यायची. त्यामुळे खेळून घरी आल्यावर हात-पाय स्वच्छ धुणे यापलीकडे कोणाच्या काही सवयी असतील याची कल्पना येणं जरा कठीणच होतं. हा निरागसपणा वाढत्या वयानुसार कमी व्हायला लागला. एकदा खेळून झाल्यावर राहुलचा नवा मेकॅनो बघायला आम्ही त्याच्या घरी गेलो. तर हे 'शुभंकरोति' काय आहे ते अनुभवायला मिळालं. घरचे सगळेच 'शुभंकरोति' आणि रामरक्षा म्हणायला लागले. तसे हे सगळे श्लोक आमच्या शाळेनंसुद्धा रटून घेतले होते. पण हे असलं काही घरीही म्हणायचं असतं, निदान काही लोक म्हणतात, हे मला तेव्हाच समजलं. मग काहीबाही कारणानं दिवेलागणीच्या वेळेस कधीमधी राहुलकडे गेलो असलो की, रामरक्षा आणि ते झाल्यावर मोठ्यांच्या पाया पडायचं हे प्रकार पाहिले. Be Romans in Rome, वाक्प्रचार खूप उशिरा समजला. पण परीक्षा नाही, काही नाही, उगाच कशाला मोठ्यांचा पाया पडायचं? मी आणि भाऊ संध्याकाळच्या वेळेस त्यांच्या घरी जाणं टाळायला लागलो. क्वचित कधी आई-बाबांनी तिकडे पिटाळायचा प्रयत्न केलाच, तर "ते जेवत असतील...", "शाळेत राहुलशी भांडण झालंय." असल्या काहीही सबबी काढून आम्ही हे टाळायचो.

एक ती दिवेलागणीची वेळ वगळता ते घर मजेशीर होतं. राहुल आणि मी एकाच वर्गात होतो. लहानपणी एकमेकांच्या झिंज्या ओढणे, आम्ही दोन भावंडं आणि राहुल या तिघांपैकी दोघांनी युती करून तिसऱ्याचा कात्रज करणे वगैरे प्रकार आम्ही एकत्र शिकलो. माध्यमिक शाळेत असताना मी आणि राहुल एकत्र अभ्यास, एकमेकांना अभ्यासात मदत वगैरे करायचो. नाना रानडे दिवसात पहिल्यांदा भेटल्यावर मला 'गुड माँर्निंग' म्हणायचे. असं काही करताना दिवसाची वेळ कोणती हे पाहण्याची रूढी त्यांना आवडत नसे. आणि माझा उल्लेख "ही माझी 'गुड मॉर्निंग' मैत्रीण" असा करताना आमच्या वयातला फरकही विसरण्याची त्यांची तयारी असायची. (हा फरक मी कध्धी कध्धी विसरायचा नाही, ही समज मला कध्धीच आली नाही.) शिवाय माझ्या वेंधळेपणामुळे मला त्यांच्या घरी बरेचदा जावं लागत असे. घराची किल्ली घरात आणि मी घराबाहेर राहून लॅच लॉक झाल्यामुळे अशी वेळ माझ्यावर बरेचदा यायची. (शेवटी एकदा ती किल्लीशिवाय बंद न होणारी लॅचेस गोदरेजने काढली आणि माझा आत्मा मुक्त झाला.) मग मी कधी सोहोनींच्या घरी, कधी रानड्यांच्या घरी असं बरेचदा व्हायचं. अशा वेळेस मी नक्की कधी धर्मबुडवेपणा करेन याचा नेम नव्हता.

अशीच एक दुपार. घरातले सगळे घराबाहेर, आपापल्या शाळा-कॉलेजांमधे आणि मी एकटी अंगणात. माझ्या किल्ल्या शिरस्त्याप्रमाणे घरात राहिल्या. अजून भूक लागली नव्हती, त्यामुळे घड्याळही पाहिलं नव्हतं. मी अंगणात उनाडत होते आणि वरून काकूनं पाहिलं. माझा गोरा वर्ण माध्यान्हीच्या उन्हात रापताना पाहून त्या माउलीला माझ्या लग्नाची काळजी वाटली का भुकेची, याची मला कल्पना नाही. घरातल्या अंबेपेक्षा ही माउली फारच वेगळी होती. नायलॉनच्या, न्यूट्रल रंगांच्या साड्या, जाडीशी वेणी, शांत चेहेरा आणि क्वचित कधी राग, वैताग व्यक्त केलाच, तर तो फक्त राहुलवरच. तिला मी कधीही घरातल्या इतर कोणावर किंवा बाहेरच्याही कोणत्या व्यक्तीवर रागावलेलं पाहिलेलं नव्हतं. अगदी राजकारणी लोकांवरही नाही. आजी तर राहुलवरही वैतागायची नाही.

काकूनं वरून हाक मारली. "उन्हात फिरू नकोस. आजारी पडशील. आमच्याकडे बस. आई किंवा बाबा आले की जा घरी." अंगण ते दुसरा मजला असा वाद घालण्यात फार हशील नव्हता. मी वर गेले. "जेवायच्या वेळेला आली आहेस, आता जेवूनच जा." नानांनी सूचना केली. मला ब्रह्मांड आठवलं. इथे जेवायला हरकत नाही, पण घरी माझ्यासाठी तयार आहे ते शिळं कोण खाणार? सकाळच्या पोळ्यांना मी रात्री शिळ्या समजते याचा आईला राग होताच. जेवणावरून नाना आणि माझं भांडण सुरू झालं. ते किती वेळ चाललं असतं याचा नेम नव्हता, पण आजीनं हटकलं. "अहो, तुमची औषधाची वेळ झाल्ये; पोळ्याही होतायंत. दोघेही आत जाऊन काय ते भांडा." मी त्या दोघांच्या गनिमी काव्यात सापडले.

आत पाहिल्यावर प्रश्न पडला, "काकू आणि आजीचं पान दिसत नाहीये." जेवढा गोंधळ माझ्या चेहेर्‍यावर होता, तेवढाच गोंधळ त्या दोघींच्या चेहेर्‍यावर दिसत होता. "अगं, मी पोळ्या करते आणि मग बसतोच आम्ही!" मला समजेना, जिनं एवढे कष्ट करून आम्हांला खायला घालायचं, तिच्यासाठी न थांबता आपण कसं गिळायचं! मला काय प्रॉब्लेम आहे हे काकूला समजेना. "तू पोळ्या करून घे ना, आम्ही थांबतो. आईसाठी आम्ही घरी थांबतोच की!" या रानड्यांच्या घरी आम्ही इतपत पडीक असायचो की, कोण किती जेवणार याचा अंदाज मलाही होता; मग या कर्त्या बाईला का समजू नये? पण आम्ही दोघीही परस्परांना लंब असणाऱ्या दोन मितींमधे होतो. आमचा संवाद म्हणजे ती मराठीत आणि मी बंगाली-गुजरातीत बोलत आहोत असा चालला होता. नाना आधीच तिथे डायनिंग टेबलवर बसले होते. त्यांची चुळबूळ वाढली होती. "तुम्ही बसा जेवायला. नानांना वेळ चुकवून चालणार नाही." तेही होतंच. आमच्या घरी कोणालाही हार्ट अटॅक आलेला नव्हता आणि कोणाचं वयही सत्तरीच्या घरात नव्हतं. यापुढे मला आर्ग्युमेंट सुचलं नाही. त्यामुळे का होईना, ही डायनिंग टेबलवरची पहिली यशस्वी माघारच झाली. नाही म्हणायला आजोबा यायचे तेव्हा आमच्यासारखेच आईसाठी थांबायचे. पण टायमिंग चुकल्यावर हे सुचून काय फायदा; फुरसतीत उत्तरं द्यायला हे इंटरनेट होतं थोडंच?

पहिली पोळी झाल्यावर तिनं पाव-पाव पोळी आम्हां तिघांच्या पानात वाढली, नाना, राहुल आणि मी. गरमागरम पोळी गेल्या अनेक वर्षांत ताटात पाहिली नव्हती; कदाचित ही पहिलीच वेळ. तव्यावरून थेट पानात अशी सोय आमच्याकडे नव्हतीच. पोळी असो किंवा भाकरी, तिला डबाच दिसायचा. पण ही अशी हुकमी अशी संधी सोडण्याएवढी तत्त्वनिष्ठा माझ्याकडे नाहीच. बोटं, जीभ भाजण्याची पर्वा न करता मी थेट तुकडा मोडून तोंडात टाकला. गरम पोळीच्या पहिल्या घासाला भाजी, आमटी नसली तरी चालतं. इथे तर पोळीला आधीच तूपही होतं. दोन दातांना सुख मिळतं न मिळतं, तोच सगळे माझ्याकडे बघतायंत असं वाटलं. खरंच सगळे माझ्याकडे बघत होते. नानांच्या उजव्या हाताची चिमूटही हवेतच, ताटाच्या बाहेर तरंगती दिसली. 'आता काय?' असा प्रश्न माझ्या चेहेर्‍यावर लिहिलेला होता. बाकीच्यांचे चेहेरे असे चमत्कारिक का हे मला समजेना. त्यांनी थेट कृतीमधूनच उत्तर दिलं.

"वदनी कवळ घेता, नाम घ्या श्रीहरीचे..."

बॉलिवुडी आदर्श बाळगत मी आपलं लिप सिंकींग करताना एकीकडे 'आत्ता कुणाचं लग्न आहे का काय?' वगैरे विचार चेहेर्‍यावरून लपवायचा प्रयत्न केला नाही. मनातल्या मनात लाजेकाजेचे तुकडे गोळा करताना पोळीची फक्की मारून बसले. यथावकाश प्रार्थना संपली. मला वाटलं, झालं आता सगळं. पण नाही. राहुल अजूनही स्वस्थ बसून होता. पिवळ्याधम्मक सनमायका चिकटवलेल्या डायनिंग टेबलावर चित्रावती घालून झाल्या. पुरुषांनी मुद्दाम अन्न, पाणी ताटाबाहेर ठेवायचं आणि बायकांनी मागून ते साफ करत बसायचं, यामागचं लॉजिक विचारण्याची माझी हिंमत झालेली नाही. एकदा चित्रावती घालून झाल्यावर मात्र खरोखरच वदनी कवळ गेला. पोटात अन्न गेल्यावर मग वातावरण थोडं सैलावलं. "तुम्ही नाही म्हणत, 'वदनी कवळ घेता'?" मला संधीच हवीच होती, ती राहुलने दिली. "नाही. तुम्हांला तरी काय गरज आहे प्रार्थनेची? काकू चांगला स्वयंपाक करते की." चार-सहा दिवसांपूर्वी कोणत्याशा बी-ग्रेड चित्रपटात पाहिलेला ड्वायलाक मी डकवून दिला. मला वाटलं की, काकूला कौतुक वाटेल. तिनं मागे वळून पाहिलंही नाही. नानांनी आम्हां दोघींकडे एक तिरपा कटाक्ष टाकला आणि आमटीचा भुरका मारला. पण मला खरंच तिच्या हातचं जेवायला आवडायचं. त्यांच्याकडे आमटीत नारळ असायचा; आमच्याकडे आमटी कधीच नसायची. मीच कुरकुर करायचे ही गोष्ट निराळी. शिवाय आमच्याकडे भाजी आवडली नाही, तरी आपल्या वाट्याची संपवायला लागायची. माझ्या तर सोडाच, राहुलच्याही मागे त्याचे घरचे कोणी "भाजी खायलाच पाहिजे" म्हणून धोशा लावल्याचं पाहिलं नव्हतं. मजाय याची! पण रोज काय 'वदनी कवळ घेता'? अशी पोळी ताटात थंड होताना बघायची शिक्षा मिळण्यापेक्षा कोबीची भाजीसुद्धा गिळणं सोपं आहे की. आता हा एपिसोड घरी नको समजायला. किल्ली विसरल्याबद्दल नाही, पण रात्री शिळं खावं लागेलच. वर पुन्हा घरी ती 'वदनी कवळ घेता'ची भानगड नको सुरू व्हायला! नशिबानं आई-बाबांनी ही गोष्ट हसण्यावारी नेली.

पुढे नानांना हृदयविकाराचा एक झटका येऊन गेला. शारीरिक ताकद कमी झाली, तरी त्यांचा उत्साह कमी झाला नव्हता. काही दिवसांतच त्यांच्या गोरागोमट्या चेहऱ्यावर तजेला परत आला. पांढरं धोतर, पांढरा झब्बा घालून ते फार दिवस निस्तेज दिसले नाहीत. तो झटका सुदैवाने फक्त 'वॉर्निंग शॉट' निघाला. रोज झेपेल तेवढा व्यायाम करणं भाग होतं. संध्याकाळी वर्दळ वाढायच्या आधी ते आजूबाजूला एक फेरी मारून यायचे. त्यानंतर आमच्याकडे थोडा वेळ विश्रांती घ्यायचे आणि मग सावकाश दोन मजले चढून जायचे. असेच एकदा आमच्याकडे अशोक काका आले होते, तेव्हा या दोघांची भेट झाली. काका बाबांचे 'बिछडे हुए' मित्र. ते एक वर्षभर आमच्याकडेच राहत होते. त्यांचं काम ठाण्यात असायचं. संध्याकाळी चार-साडेचारच्या सुमारास काका घरी घरी यायचे तेव्हा मी घरी असायचे. काकांकडे पाहून, हे नक्की कोण असावेत, याचा अंदाज घेणं कठीण होतं. हाफशर्टातूनही दिसणारे हात पाहूनही त्यांच्या कमावलेल्या शरीराची कल्पना येत असे, पण पोट मोठ्ठं सुटलेलं. दुसऱ्या माणसाच्या आवडीप्रमाणे काय वाट्टेल त्या विषयावर ते गप्पा मारणार. कसेही वेडेवाकडे प्रश्न विचारले, टिंगल केली तरी त्यांना राग आलेला पाहिला नाही, पण आवाज मात्र १०० लोकांसमोर भाषण देत आहेत असा. नानांच्याही बाबतीत तशीच काहीशी गंमत होती. गोरागोमटा वर्ण, वयाप्रमाणे उडलेले केस आणि मध्यम बांधा, उंची. संघातल्या उत्सवांचा अपवाद वगळता नेहेमीच पांढरंशुभ्र धोतर, अंगातलं जानवं कधी नजरेला पडणार नाही एवढा व्यवस्थितपणा, पण कॉंग्रेसी आहेत का उजवे का समाजवादी हे काही समजू नये. चेहऱ्यावरून हा माणूस वाचन करणारा असावा असं वाटेल, पण नानांचं शिक्षण किती हे मलाही माहीत नाही.

या दोघांसाठी पाणी घेऊन आले, तर काका नानांना रामरक्षेचा अर्थ विचारत होते. काका कोणालाही प्रश्न विचारायला लागले की आपण गुणी बाळासारखं शांत राहायचं; जमलंच तर आणखी आहुती टाकायच्या. "पण नाना, मला एक सांगा, तो राम बद्धपद्मासन घालून, सीतेला मांडीवर घेऊन आणि धनुष्य खांद्याला लावून ध्यान करत कसा बसणार?" मग काकांनी मला तिथेच बद्धपद्मासन करायला लावलं. स्वतःची शबनम माझ्या डाव्या खांद्याला अडकवली. शबनम खांद्यावरून ओघळून जमिनीवर जाऊन स्थिरावली. नशीब, मांजर या दोघांना घाबरून आधीच पळून गेली होती, नाहीतर तिला सीतेसारखं माझ्या मांडीवर बसवलं असतं. "हे कसं हो जमणार नाना?" उत्तर मिळालं नाही. नाना 'विचार करून उत्तर देणार' म्हणाले. ते घराबाहेर पडल्यावर काका आणि मी बराच वेळ खिंकाळत बसलो.

मग पुन्हा मी रानड्यांकडे गेले होते, तेव्हा नानांनी हा विषय काढला. त्यांच्याकडे उत्तर सोडून बरंच काही होतं. "रामरक्षा, रामायण आणि इतर धार्मिक साहित्याबद्दल प्रश्न विचारणंच चूक आहे. तेव्हाच्या ऋषिमुनींनी उगाचच लिहिलं आहे का हे?" मी काय बोलणार; मला संस्कृतमधे गती नाही, ना धर्म वगैरे गोष्टींमधे. नेमकं काकांनाही बरंच काम लागलं, ते बरेच उशिरा घरी यायचे. या दोघा वीरांची भेट बरेच दिवस झाली नाही. तेही बरंच म्हणा. माझं बौद्धिक घेतल्यानंतर नानांचा राग बराचसा ओसरला. घरी रात्रीच्या जेवणांच्या वेळेस काकांनी रिकाम्या पाठांतराची बरीच टिंगल करून झाली. "हे काय नुसतं जातं ओढत बसतात! धान्य असो अगर नसो. घरघर आवाज येतो नुसता." त्यात आमच्या ब्लास्फेमिक विनोदांवरूनही काका हसले, पण ते काही अधार्मिक नव्हेत.

शेवटी अशाच एका रम्य संध्याकाळी दोघांची भेट झाली. अर्थातच रामरक्षेचा विषय निघाला. माझं बौद्धिक घेतलं, तरी काकांचं बौद्धिक घेणं नानांना जमणारं नव्हतं. काकांनी त्यांचा अंत पाहिला आणि शेवटी स्पष्टीकरण दिलं, "हे बद्धपद्मासन, धनुष्य खांद्याला लावलंय, हे सगळं एका वेळेला केल्याचं वर्णन नाहीये. वेगवेगळ्या वेळी राम असा दिसतो हे वर्णन आहे." नानांचं पुन्हा काकांबद्दल मतपरिवर्तन झालं. ते गेल्यावर मी विचारलं, "काका, पण सीता डाव्या मांडीवर; हे फारच explicit नाही का होत?" त्यांना या प्रश्नाची अपेक्षा असावीच. "तुला काय वाटतं, आपले पूर्वज काय सोवळे होते? शेंडीगोपाळांना काही माहीत नसतं आणि उगाच पूर्वजांचा सोवळेपणा मिरवतात."

असेच एका संध्याकाळी काका घरी आले. त्यांच्या चेहऱ्याकडे बघूनच समजत होतं, काहीतरी गॉसिप मिळणार. "इकडे ये, गंमत सांगतो." मला चहाची तहान लागली होती. त्यांना म्हटलं, "आत स्वयंपाकघरातच या, तिथेच बोलू." काकाही लगेच म्हणाले, "हां, तेच बरं होईल." निश्चितच काहीतरी मजेशीर मालमसाला असावा. ते सांगायला लागले, "मी आत्ता रिक्षातून उतरलो. रिक्षावाल्याने रिक्षा थोडी अलीकडे थांबवली. त्यामुळे मला एक वेगळंच परिप्रेक्ष्य मिळत होतं." काका टिंगल करायला लागले की त्यांच्या जिभेवर शब्दकोश नाचायचे. "आणि हे बिल्डिंगमधून बाहेर येणाऱ्यांना पटकन दिसलं नसतं. आमची पैशांची देवाणघेवाण सुरू असताना नाना बाहेर पडत होते. समोरून चाळिशीच्या एक बाई जात होत्या. स्वतःची काळजी घेणाऱ्यांतल्या असाव्यात. नानांनी त्यांच्याकडे अगदी मान वळवून, लांब जाईपर्यंत, टक लावून पाहिलं. त्या दिसेनाशा झाल्यावर पुन्हा समोर बघायला लागले, तर त्यांना मी दिसलो. मी हा एपिसोड पाहिल्याचं त्यांना समजलं असणार. नानांचा चेहेरा कसा झाला सांगतो तुला! एखाद्या पाकीटमाराने पाकीट मारलं आणि ते रिकामं निघालं म्हणून ते परत ठेवायला जाताना तो पकडला गेला तर कसा होईल, तसा त्यांचा चेहेरा झाला होता."

अगदी याच्याच पुढच्या आठवड्यातली गोष्ट. दिवाळीची सुट्टी सुरू होती. झोपेतून उठल्याउठल्या बाबांनी नानांकडे पाकटवलं. काहीतरी निरोप द्यायचा होता. दात कसेतरी घासले आणि वर गेले. झोपेतून उठलेला अवतार असाच होता. दारातूनच काकूला निरोप सांगितला. समितीतून हळद-तिखट मागवायचं होतं का असंच काहीतरी होतं. काकूचे बेसनाचे लाडू नुकतेच झाले होते. त्या वासाचा अर्थ मला लागायच्या आतच तिनं आत बोलावून लाडूची वाटी हातात दिली. नानांनी पाहिलं. "हे काय कपडे आहेत का काय?" जागं होण्याचा प्रयत्न करून मी स्वतःकडे जमेल तेवढं वरपासून खालपर्यंत पाहिलं. मराठी मध्यमवर्गीय मुली नव्वदीच्या दशकात जेवढी फॅशन करायच्या, त्यापेक्षा अंमळ कमीच फॅशन होती. घरी कोणीही या कपड्यांबद्दल एक शब्दही काढला नव्हता. "काय झालं? वरपासून खालपर्यंत सगळं तर घातलंय." काकूनं हा संवाद ऐकला आणि उलट टपाली निरोप देऊन मला हाकललं.

संध्याकाळी, अंधार पडल्यावर बाहेरून फटाक्यांचे आवाज यायला लागले होते. राहुलसाठी पीसी घेतला होता ते बघायला आम्ही भावंडं वर गेलो होतो. तिथे घरातले तिन्ही पिढ्यांमधले पुरुष हजर होते. डेमो वगैरे झाला, शंकरपाळे तोंडात टाकत गप्पा सुरू झाल्या. "अदिती, आता तू मोठी झालीस. आता अधूनमधून साडी नेसत जा," मधले रानडे म्हणाले. मी म्हटलं, "विज्यादादा, तूही आता मोठा झालास. तूही सणासुदीला धोतर वगैरे नेसून आदर्श ठेवायला हरकत नाही."

त्यापुढे म्हणे बराच 'बवाल' झाला, पण बाबांनी माझ्यापर्यंत काही येऊ दिलं नाही. आम्ही पोरंसोरं मात्र गॉसिप करताना राहुलची बायको शॉर्ट्स आणि तंग कपडे घालणारी असावी, असं नेहमी म्हणायचो.

राहुलचं काही वर्षांपूर्वी लग्न झालं, माझ्या लग्नानंतर दोनतीन महिन्यांतच. आमच्या दुर्दैवाने म्हणा किंवा रानड्यांच्या सुदैवाने म्हणा, त्याला शॉर्ट्स, तंग कपड्यांऐवजी अंगभर कपडे घालणारी बायको मिळालेली आहे. मी, माझा नवरा आणि भाऊ त्यांच्या लग्नाला गेलो होतो. अनेक वर्षांनी रानडे कुटुंबीयांची भेट झाली. नानांना तोपर्यंत हृदयविकाराचा तिसरा झटका येऊन गेला होता. वयामुळे तब्येतही बरीच खालावल्यासारखी वाटली. माझ्या "काय, कसे आहात नाना?" या प्रश्नाचं उत्तरही अपेक्षित होतं, तसंच मिळालं. "मंगळसूत्र घातलं नाहीस ते!" या विषयावर खोटं बोलणं जिवावर आलं. "माझ्याकडे नाहीये मंगळसूत्र. त्यातल्यात्यात बरे कपडे घालून लग्नाला आल्ये हे काय कमी आहे का?"

आता नाना नाहीत. फेसबुकावर सौ. रानडे-ज्युनियर फ्रेंडलिस्टीत आहे. ती हरताळका, मंगळागौरी वगैरेंचेही फोटो टाकते. सुदैवाने फेसबुकावर ते दिसू नयेत अशी व्यवस्था करता येते. आजकाल मला धर्म, रूढी, परंपरा यांचा ताप कमी होतो.