मातृभाषा : समज, गैरसमज.

आई जी भाषा बोलते ती मातृभाषा असे मानणे गैर आहे हे नक्की. आईच मुलाच्या वाढीसाठी जबाबदार असते आणि लहानपणापासून तीच आपली पाल्याचे संगोपन करते म्हणून आईला मातृभाषेशी जोडणे हा एक प्रकारचा बादरायण संबंध. मुलाच्या भाषेसाठी फक्त आईच जबाबदार मानली, तर भिन्न भाषिक पार्श्वभूमी असलेल्या जोडप्यांमध्ये, जिथे पालकत्वाची जबाबदारी अर्धी अर्धी वाटून घेतली जाते तिथे मातृपितृभाषा असा शब्दप्रयोग का योजला जात नाही?. मातृसत्ताक व्यवस्थेत मातृभाषा असा शब्दप्रयोग केला आहे असे समजून चालले तर पितृसत्ताक व्यवस्थेत त्याला काय म्हणावे? प्रत्येकाला आपल्या भाषेचा वारसा आपल्या आईकडूनच मिळतो हा विश्वास खोटा असून मातृभाषा या शब्दाचा तो एक सोपा पण कमकुवत अर्थ काढला आहे हे निश्चित. आईच्या भौतिक अर्थाशी किंवा स्वरूपाशी त्याचा संबंध शोधणे व्यर्थ ठरेल.

ते तर सोडा. भिन्नभाषक पालकत्वाची वगैरे काही भानगड नाहीये. आईवडील दोघेही मराठी आहेत, घरात एकमेकांशी मराठीतूनच बोलतात, आणि घरात एकंदरीत मराठीच बोलली जाते. मात्र, घराबाहेरचे वातावरण पूर्णपणे अमेरिकन आहे.

अशा वेळेस, मूल जोवर शाळेत जाण्याइतपत मोठे नसते, तोवर (आईवडिलांचे ऐकून) छान मराठी बोलायला शिकत असते. मात्र, एकदा शाळेत जाऊ लागले, की अमेरिकन इंग्रजीचा प्रभाव बलवत्तर ठरतो. मग घरातसुद्धा, मराठीतून विचारलेल्या प्रश्नांना अमेरिकन इंग्रजीतून उत्तरे देणे वगैरे प्रकार सुरू होतात, नि एकंदरीत मराठी मागच्या शेगडीवर (बॅकबर्नर) जाऊन बसते.

अशा मुलांना मराठी जुजबी का होईना, परंतु (व्यवहारापुरती) बऱ्यापैकी समजते. मात्र, बोलायला (मराठीतून) तोंड उघडले, की ज्ञानेश्वरांपासून ते कुसुमाग्रजांपर्यंत (मार्गे लोकमान्य टिळक) तमाम मराठी दिग्गजांना ते ऐकून फेफरे यावे, अशी परिस्थिती असते. आणि, चार मराठी कुटुंबे समारंभाकरिता एकत्र जमली, तर आईबापे स्वच्छ मराठीतून बोलताहेत, आणि पुढची पिढी अमेरिकन इंग्रजीतून, असे चित्र सामान्यत: आढळते. (आणि, मराठीव्यतिरिक्त इतर कोठल्याही भारतीय भाषेचा – विशेषेकरून हिंदीचा – गंधही नसतो. गंध असण्याचे कारणही नसते.)

दोष या मुलांचा नाही. मराठी बोलण्याची वेळ ही केवळ भारतातल्या आजीआजोबांना केलेल्या साप्ताहिक/द्विसाप्ताहिक कॉल्सपुरती येत असताना, आणि इतर वेळेस घरात आईवडील जे मराठी बोलतात, तेवढेच कानावर पडत असताना, या मुलांना फाडफाड मराठी बोलायला येईल कशी? (का यावी, हा फार पुढचा प्रश्न.) आणि, मुलाला मराठीतून बोलायला सक्ती करायची, जोवर मराठीतून उत्तर मिळत नाही, तोवर बोलायचे नाही/खायला द्यायचे नाही/ते एक उत्तर मराठीतून मिळेपर्यंत पुढचा संवाद रोखून धरायचा/ते एक उत्तर मराठीतून व्यवस्थित कसे द्यायचे, ते मुलाकडून घोटून वदवून घ्यायचे, वगैरे प्रकार मुलाची मराठी 'सुधारायच्या'/'पक्की करायच्या'/'मराठीचे संवर्धन' वगैरे करायच्या दृष्टीने किती प्रभावी जरी असले, तरीही, ते अघोरी आहेत, हे माझे वैयक्तिक मत. हे मुलावर अत्याचार आहेत; भाषा ही माणसाकरिता असते, माणूस भाषेकरिता (झुंडवाद) नव्हे, वगैरे वगैरे. (आणि, ते मुलाकरिता तर fair नाहीच, परंतु मराठी भाषेकरितासुद्धा fair नाही, ही आणखीच वेगळी गोष्ट.)

असो. मुद्दा तो नाही. तांत्रिकदृष्ट्या अशा मुलांची 'मातृभाषा' मराठीच म्हणावी लागेल. मात्र, मराठी मोडकीतोडकी आणि अमेरिकन इंग्रजी अस्खलित, अशा परिस्थितीत, अमेरिकन इंग्रजीला नक्की काय म्हणावे? शाळाभाषा? की समाजभाषा?

(तसे, शाळा ही alma mater मानली जात असल्याकारणाने, तिला 'मातृभाषा' म्हणणे अगदीच चुकीचे ठरू नये बहुधा...)

आई जी भाषा बोलते ती मातृभाषा असे मानणे गैर आहे हे नक्की. आईच मुलाच्या वाढीसाठी जबाबदार असते आणि लहानपणापासून तीच आपली पाल्याचे संगोपन करते म्हणून आईला मातृभाषेशी जोडणे हा एक प्रकारचा बादरायण संबंध. मुलाच्या भाषेसाठी फक्त आईच जबाबदार मानली, तर भिन्न भाषिक पार्श्वभूमी असलेल्या जोडप्यांमध्ये, जिथे पालकत्वाची जबाबदारी अर्धी अर्धी वाटून घेतली जाते तिथे मातृपितृभाषा असा शब्दप्रयोग का योजला जात नाही?. मातृसत्ताक व्यवस्थेत मातृभाषा असा शब्दप्रयोग केला आहे असे समजून चालले तर पितृसत्ताक व्यवस्थेत त्याला काय म्हणावे? प्रत्येकाला आपल्या भाषेचा वारसा आपल्या आईकडूनच मिळतो हा विश्वास खोटा असून मातृभाषा या शब्दाचा तो एक सोपा पण कमकुवत अर्थ काढला आहे हे निश्चित. आईच्या भौतिक अर्थाशी किंवा स्वरूपाशी त्याचा संबंध शोधणे व्यर्थ ठरेल.

मी तरी असा अर्थ कधीच लावला नाही.
तुम्ही डिक्शनरी आणि विकी.. मधला अर्थ म्हणत आहात तोच अर्थ (निदान मलातरी) माहिती आहे.

मातृभूमी, मातृभाषा म्हणजे स्वदेश आणि स्वभाषा असाच अर्थ प्रचलीत आहे.

भाषा हे एक संवादाचे, संपर्क साधण्याचे साधन आहे हेच नेहमी लक्षात ठेवायला हवे.. वृथा अभिमान वगैरे बाळगु नये.
शुद्ध स्वरूपातील भाषा नेहमीच ऐकायला चांगली वाटते परंतु व्यवहारात काहीवेळा तडजोड करावी लागते.
मी राष्ट्रभाषा हिंदीच्या अनेक परिक्षा दिलेल्या आहेत. अभ्यासक्रमात उत्तमोत्तम साहित्यिकांचे लेखन असे. त्यामुळे माझी हिंदी भाषा अगदी शुद्ध तुपातलीच होती. त्यावेळेला तसेही बोलीभाषेचा सराव नव्हता. पण नंतर हिंदीभाषिक सहध्यायींबरोबर बोलताना लक्षात आले की भाषेत भेसळ केली तरच संवाद साधणे सोपे होईल.

माझ्या सासरची मंडळी ३० पेक्षा जास्त वर्षे भिलई येथे वास्त्व्यास होती. त्यांच्या संपर्कातील लोक देखिल नागपूर, रायपूर, जबलपूर, विलासपूर इत्यादी हिंदीभाषिक शहरांमधली. त्यांचे काही शब्द ऐकताना जरा गोंधळायला व्हायचे, जसे "अलमारी" "बरबट्टीची भाजी" "टमाटर" "मटर" "पत्ताकोबी" किंवा बाई नीट पोछा लावत नाही हं, किंवा नारळ मागवून घेउया, तो असाच चाल्ला गेला वगैरे. काहींच्या तोंडून 'अब्बे ए ..' वगैरे ऐकायची देखिल सवय झाली होती. आणखीही बरेच आहेत.
माझा मुलगा इंग्रजी माध्यमात शिकत होता. त्यांच्या शिक्षिका बाई मला म्हणाल्या तुम्ही त्याच्याबरोबर इंग्लीश भाषेत बोला. मी (मनातच) म्हणले, कशाला? त्याची आहे ती इंग्रजीसुद्धा बिघडायची.
पण त्याची मराठी देखिल अजबच आहे. "मला भाजी नको हवी होती, किंवा मला साडे एक किंवा साडे दोन वाजता जायचे आहे, वगैरे. मराठी भाषेच्या उत्तर पत्रिकेत त्याने सुंदर चा उलट अर्थी शब्द घाण असा लिहिला होता.. आता काय सांगायचे?

ह्याची एका वाक्यात व्याख्या .

जी पहिली बोलता येते आणि नंतर वाचता येते..

मातृ भाषे व्यतिरिक्त कोणतीच जगातील भाषा अशी आधी कळस मग पाया अशी शिकता येत नाही.
भाषेची समज वयाच्या पहिल्या पाच वर्षात च तीव्र असते.
नुकतेच मराठी कुटुंबात जन्म झालेले मुल जगातील कोणत्या ही भाषिक घरात पहिले पाच वर्ष वाढवले तर ते मूल ती भाषा सहज आत्मसात करेल पण तीच परकीय भाषा मराठी व्यक्ती ल शिकण्यास किती तरी वर्ष जातील पण नीट ती भाषा समजणार नाही.
भाषा ही फक्त संवादाचे साधन नाही भाषेबरोबर संस्कृती पण येते.

मातृभाषा कशाला म्हणायचं असा प्रश्न मला कधीमधी पडतो. मी भौतिकशास्त्राचं शिक्षण घेतलं; आता सांख्यिकी आणि कंप्युटर सायन्स वापरते. भौतिकशास्त्रातच काम करायचे तेव्हा त्यातले जोक्स करायचे, उपमा वापरायचे. हल्ली स्टॅस्ट्स, कंप्युटर सायन्सी जोक्स जास्त करते. समीकरणं लिहिताना अजूनही भौतिकशास्त्रानुसार वाचते.

शिवाय, बरा अर्धा आणि माझी अशी स्वतंत्र बोली तयार झाली आहे. कधी खाणाखुणाही. हे तर अनेकांच्या घरांत होत असणार.

गंमतीशीर लेख आणि प्रतिसाद

मराठी भाषेच्या उत्तर पत्रिकेत त्याने सुंदर चा उलट अर्थी शब्द घाण असा लिहिला होता.. आता काय सांगायचे? hasun hasun purwat