प्रकरण १० – युनानी आणि सिद्ध

सुधीर भिडे

विषयाची मांडणी

• युनानी वैद्यकाचा विकास
• युनानीचे मूलभूत सिद्धांत
• रोग निदानाच्या चाचण्या
• उपचार
• युनानी औषधे
• युनानीचे शिक्षण
• समालोचन
• युनानी वैद्यकाला शास्त्रीय वैद्यक म्हणता येईल का?

***

युनानीचा विकास

युनानी वैद्यक अरेबियन अथवा इस्लामिक वैद्यक म्हणूनही जाणले जाते. युनानी वैद्यकाचे मूळ ग्रीक वैद्यकात सापडते. अविसेन्ना या हकिमाने त्याचा विकास दहाव्या / अकराव्या शतकात केला. ('ऐसी अक्षरे'चे वाचक जयदीप चिपलकट्टी यांनी चूक दाखवून दिल्याबद्दल आभार.) या ग्रीक ज्ञानभांडारात नंतर आखाती देशांतील आणि दक्षिण आशियातील ज्ञानाची भर घालण्यात आली. हे ज्ञान मुसलमानांच्या बरोबर भारतात पोहोचले. पुढे सातशे वर्षे हे वैद्यक भारतात विकसित होत राहिले. साहजिकच या वैद्यकावर पाश्चिमात्य वैद्यक आणि भारतातील आयुर्वेद या दोन्हींचे प्रभाव दिसतात.

युनानीचे मूलभूत सिद्धांत

व्यक्तीच्या शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक स्थितीचा समतोल हे तत्त्व युनानी वैद्यकात महत्त्वाचे मानले जाते. पृथ्वी, पाणी, वायू आणि अग्नि ही मूलतत्त्वे आहेत. त्यांच्या संयोगातून जीवाचा विकास होतो. शरीरातील द्रव पदार्थ, रक्त, फ्लेम (phlegm), पिवळा बाईल आणि काळा बाईल हे असतात. प्रत्येक व्यक्तीत याचे प्रमाण निरनिराळे असते.

उष्ण, थंड, कोरडे आणि आर्द्र हे व्यक्तित्वाचे प्रकार आहेत. या चार घटकांच्या समतोलाने व्यक्तित्व बनते. प्रत्येक व्यक्तीत यांचे प्रमाण निरनिराळे असते. व्यक्तित्वाचे उष्ण-कोरडे, उष्ण-आर्द्र, थंड-कोरडे आणि थंड-आर्द्र असे प्रकार असतात.

प्रत्येक व्यक्तीत रोगाशी लढण्याची एक आंतरिक शक्ती असते. हकिमाला इलाज करताना या शक्तीला मदत करायची असते.

रोग निदानाच्या चाचण्या

आयुर्वेद आणि युनानीत रोगनिदानाच्या चाचण्यांत पुष्कळ साम्य आहे. आपण दोन उदाहरणे पाहू.
मूत्रचाचणीसाठी सकाळी अन्शपोटी मूत्र एका काचेच्या भांड्यात घेतले जाते. मूत्राचा रंग, पारदर्शकता, वास, खाली बसणारे कण यांचे निरीक्षण केले जाते. (माहिती International Journal of Health Sciences and Research www.ijhsr.org ISSN: 2249-9571 Review Article Urinalysis: A Diagnostic Tool in Unani System of Medicine Shaista Bano, Mohd Zulkifle, Tariq Nadeem Khan, Mohammed Mubeen या शोधनिबंधातून)

नाडीचे खालील गुणधर्म पाहिले जातात –

• Quality of expansion (length, width, depth)
• Quality of impact (strong, weak, moderate)
• Duration of cycle (fast, slow, moderate)
• Duration of pause (successive, different, moderate)
• Between beats (full, empty, moderate)
• Compressibility (hard, soft, moderate)
• Pulse perspiration (full, empty, moderate)
• Regularity
• Order and disorder (ordered, irregular, irregularly disordered)
• Rhythm (similar, different, out of rhythm)

माहिती Yaser Abdelhamid ND, LAc, MS, BS, BA, in Textbook of Natural Medicine (Fifth Edition), 2020

नाडीचे असेच वर्ण आयुर्वेदाच्या एका शोधनिबंधात दिसते. Traditional practices and recent advances in Nadi Pariksha: A comprehensive review, P. Venkata Giri Kumar, H. R. Nagendra Journal of Ayurveda and Integrative Medicine, Volume 10, Issue 4, October–December 2019, Pages 308-315

उपचार

हवा, अन्न, व्यायाम, मानसिक अवस्था, झोप, पचनसंस्थेची स्थिती, या सर्वांचा प्रकृतीवर परिणाम होत असतो. युनानी वैद्यकात सर्वप्रथम हे घटक नीट करण्याकडे भर असतो. इलाजाची सुरुवात योग्य आहारापासून होते. यानंतर औषधे देण्यात येतात. औषधे वनस्पतीजन्य, प्राणीजन्य आणि खनिजे असतात. याशिवाय मसाज, आंघोळीचे निरनिराळे प्रकार, व्यायाम, जळवा लावून अशुद्ध रक्त काढणे, अशा तर्‍हेचे उपचार केले जातात.

युनानी औषधे
हमदर्द लॅबोरेटरीज ही कंपनी भारतात १९०६पासून युनानी औषधे बनवत आहे. याशिवाय युनानी औषधे बनविणार्‍या पुष्कळ कंपन्या आहेत. युनानी औषधांविषयीची माहिती 'आयूर टाइम्स' या प्रकाशनामधून घेतली आहे. हे नोंदवण्यासारखे आहे की, आयुर्वेदांच्या औषधाची माहिती देणारे प्रकाशन युनानी औषधांचीही माहिती देते. संदर्भांमधले अनेक उर्दू शब्द इंग्लिशमध्ये लिहिलेले होते. मी त्यांचे परत उर्दूकरण केले. यात काही चुका झालेल्या असण्याची शक्यता आहे. तरीही हा काय प्रकार आहे ते साधारणपणे कळेल.
युनानी औषधांचे अकरा प्रकार असतात.

हब (गोळ्या), इत्रिफल (द्रव), जवारिष (जॅमसारखे), खमिरा, खुष्त (भस्म), लबूब, माजन, मलम, अर्क, सफुफ, शरबत (रूह अफजा सरबत प्रसिद्ध आहे).

काही थोड्या औषधांची माहिती घेऊ.

हब-ए-सुरंजान – हे औषध सांधेदुखीवर वापरले जाते. कोरफड, सोया, टरपेथम, नीळ, सुरंजन शिरीन, गुग्गुळ यांचे मिश्रण करून गोळ्या बनविल्या जातात.

इट्रीफल उस्तूखुद्दुस हे औषध डोकेदुखी, अर्धशिशी यांवर वापरले जाते. हे औषध मेंदूचे टॉनिक आहे. ते हरीतकी, बिभितकी, आवळा, उस्तूखुद्दुस, बेल, मनुका, बदामाचे तेल, आणि मध यांपासून बनविले जाते.

जवारिष जालिनूस हे औषध पचनसंस्थेचे आजार, हृदयाचे आजार, फुप्पुसांचे आजार, मेंदूचे आजार, खोकला, पाइल्स, खरूज, गाऊट,आणि मूतखडे यांवर वापरले जाते. किरातटिक्त, दालचिनी, बडी इलायची, गुग्गुळ, लवंग, खाण्याचा डिंक, मिरी, पिपली, मध यांपासून हे औषध बनवितात.

आयुर्वेदात ज्याला भस्म म्हणतात तशाच प्रकारची औषधे युनानीत वापरली जातात. अशा औषधांना खूष्ठा म्हणतात. पारा, आर्सेनिक, लोह, अशा खनिजांपासून पासून बनविलेली ही भस्मे शरीराला धोकादायक असतात.

युनानीचे शिक्षण

National Commission for Indian System of medicine या संस्थेच्या माहितीनुसार देशात ४६ महाविद्यालये BUMS हा साडेपाच वर्षांचा अभ्यासक्रम शिकवितात. याशिवाय पदव्युत्तर डिप्लोमा आणि एम. डी. ह्या पदव्यांसाठी अभ्यासक्रम आहेत. आयुर्वेद आणि होमिओपाथीच्या अभ्यासक्रमाप्रमाणे युनानीच्या अभ्यासक्रमातही ॲलोपाथीमधील आधुनिक anatomy, physiology, pharmacology, haematology या विषयांचे शिक्षण दिले जाते.

समालोचन

मध्ययुगीन युरोपीय वैद्यक, युनानी आणि आयुर्वेद यांत बरेच साम्य दिसते. युरोपीय वैद्यक आणि युनानी या दोन्ही प्रणाली ग्रीक वैद्यकाच्या कल्पनांपासून उगम पावल्या. त्यामुळे शरीरातील चार ‘ह्युमर’ – रक्त, फ्लेम, पिवळा बाईल आणि काला बाईल ही कल्पना दोन्हींत आहे. या चार ह्युमरांमध्ये असंतुलन झाले की आजार होतो ही कल्पना. आयुर्वेदात वात, पित्त आणि कफ असे त्रिदोष विचारात घेतले आहेत. यांत असंतुलन झाले की आजार होतो.

आयुर्वेदात वात-पित्त, पित्त-कफ आणि कफ-वात अशा प्रकृती असतात असे सांगितले जाते. युनानीत व्यक्तित्वाचे उष्ण-कोरडे, उष्ण-आर्द्र, थंड-कोरडे आणि थंड-आर्द्र असे प्रकृतीचे प्रकार असल्याचे समजले जाते.

आजारचे निदान नाडीपरीक्षा, मूत्रपरीक्षा, स्पर्श, अशा प्रकारे तीनही प्रणालींत केले जाते.

वनस्पतिजन्य, प्राणिजन्य किंवा खनिजे अशा पदार्थांपासून युनानीत आणि आयुर्वेदात औषधे बनविलेली असतात.

जळू लावून रक्त काढणे, मसाज, स्नान पद्धती, उपवास असे इतर उपचार दोन्ही पद्धतींत केले जातात.

युनानी वैद्यकाला शास्त्रीय वैद्यक म्हणता येईल?

युनानी वैद्यकाला शास्त्रीय मानदंड लावून काय दिसते ते पाहू.

ज्या मूळ सिद्धांतांच्या पायावर हे वैद्यक उभे आहे हे सिद्धांत कसे सिद्ध झाले? परत प्रयोग करून हे सिद्धांत पाहिजे तेव्हा सिद्ध करता येतील का? या प्रयोगांतून काय प्रकारचे मोजमाप वापरण्यात आले? सुरुवातीला ग्राह्य धरलेले कोणते सिद्धांत मागून चूक ठरले?

पृथ्वी, पाणी, वायू आणि अग्नी ही मूलतत्त्वे आहेत. त्यांच्या संयोगातून जीवाचा विकास होतो. शरीरातील द्रवपदार्थ – रक्त, फ्लेम, पिवळा बाईल आणि काळा बाईल. प्रत्येक व्यक्तीत याचे प्रमाण निरनिराळे असते. व्यक्तित्वाचे उष्ण-कोरडे, उष्ण-आर्द्र, थंड-कोरडे आणि थंड-आर्द्र असे प्रकार असतात.

हे युनानीचे मूलभूत सिद्धांत आहेत. हे आतापर्यंत कोणत्याही प्रयोगाने सिद्ध झालेले नाहीत.

प्रयोगांचे शोधनिबंध इतर तज्ज्ञांनी तपासल्यानंतर प्रसिद्ध केले जातात का?

प्रयोग करून प्रमेय सिद्ध करणे अशी काही परंपरा नव्हती.

रोगाच्या निदानासाठी काय प्रकारच्या चाचण्या वापरल्या जातात? या चाचण्यांत काय मोजमाप केले जाते? चाचण्यांचे निष्कर्ष मानवी हस्तक्षेपाशिवाय रेकॉर्ड होऊ शकतात का?

रोग निदानाच्या चाचण्या ह्या पूर्णपणे व्यक्तिनिष्ठ (subjective) होत्या, वस्तुनिष्ठ (objective) नव्हत्या. मोजमाप काहीही नव्हते.

औषध देण्याअगोदर RCT केल्या जातात का? RCT कुठल्या संस्थेमार्फत केली जाते? या संस्थेची स्वायत्तता कशी राखली जाते?

RCTही कल्पना अस्तित्वात नव्हती.

यातून आपण म्हणू शकतो की युनानी वैद्यकाला काही शास्त्रीय आधार नाही.

सिद्ध वैद्यकी

आपण पाहिल्याप्रमाणे 'आयुष'मध्ये आयुर्वेद, योग, युनानी, सिद्ध आणि होमिओपॅथी यांचा समावेश आहे. आपण आयुर्वेद, आणि युनानी या प्रणालींची माहिती घेतली. येथे सिद्ध प्रणालीची थोडक्यात माहिती घेऊ.

असे मानले जाते की सिद्ध वैद्यकी आयुर्वेदापेक्षाही प्राचीन आहे. ऋषि अगस्त्य यांनी या वैद्यकीची सुरुवात इसवी सन पूर्व दहाव्या शतकात केली. सध्या ही वैद्यकी मुख्यत्वेकरून तामिळनाडु आणि केरळ या राज्यांत वापरली जाते.

आयुर्वेदाप्रमाणे रोगनिदानाच्या आठ चाचण्या सांगितल्या आहेत – मूत्रपरीक्षा, मलपरीक्षा, जिव्हापरीक्षा, शब्दपरीक्षा, स्पर्शपरीक्षा, नेत्रपरीक्षा, आकृतीपरीक्षा आणि नाडीपरीक्षा. आयुर्वेदाप्रमाणेच औषधे वनस्पतीजन्य, प्राणिजन्य आणि खनिजजन्य असतात.

समालोचन

सिद्ध आणि आयुर्वेद यांतही खूप साम्य आहे. आयुर्वेदाविषयी आपण जे विचार केले ते सर्व सिद्ध वैद्यकाला लागू पडतात.

क्रमशः

***

भाग १ - शास्त्रीय दृष्टीकोनातून निरनिराळ्या वैद्यकीय प्रणालींचे मूल्यांकन
भाग २ - ॲलोपथीच्या आधीचे पाश्चिमात्य वैद्यक
भाग ३ - आयुर्वेदाचे मूल सिद्धान्त
भाग ४ - आयुर्वेदाचे मूल सिद्धान्त – त्रिदोष
भाग ५ - परीक्षा आणि चिकित्सा
भाग ६ - आयुर्वेदाची औषधे – भाग १
भाग ७ - आयुर्वेदाची औषधे – भाग २
भाग ८ - आयुर्वेदाचे शिक्षण आणि नंतर
भाग ९ - आयुर्वेदाची प्रॅक्टीस