सरंजामशाही संपली आहे का?

>> ब्राह्मण हे ब्यूरोक्रसीत शोभून दिसतात पण राज्य चालवायला जमत नै, इ.इ.इ.

इंजिनिअरिंग करावं ते शूद्रांनीच (ब्राह्मणांनी त्यात पडू नये) असं मत मात्र कुठे आढळून आलं नाही.

सरंजामशहा

पहिल्या बाजीरावाचे निधन झाले इ.स. १७४० मध्ये. त्यानंतर हळूहळू हे लोक स्वतंत्र झाले असे म्हणायला हरकत नाही.

वरील 'फितुरी' मीमांसा पटली नाही. टेक्निकली का होईना छत्रपती हेच राजे होते आणि पेशवे हे नोकर (एम्प्लॉयी) होते. त्यामुळे छत्रपतींनी इंग्रजांशी संधान बांधणे ही टेक्निकली फितुरी होत नाही. राज्य पेशव्यांचे असते आणि भोसल्यांनी इंग्रजांशी संधान बांधले असते तर त्याला फितुरी म्हणता आली असती.

मग बहादुरशहा ज़फ़रचे इंग्रजांनी काय नि नेमक्या कोणत्या आधारावर केले?

Bahadur Shah was tried on four counts, two of aiding rebels, one of treason, and being party to the murder of 49 people,[14] and after a forty day trial found guilty on all charges. (दुवा)

बहादुरशहा ज़फ़र तांत्रिकदृष्ट्या का होईना, पण बादशहा नव्हता काय?
=================
बाकी, तांत्रिकदृष्ट्या का होईना, पण छत्रपती हेच राजे होते आणि पेशवे हे केवळ नोकर होते, हे जरी गृहीत धरले (तत्त्वतः ते योग्यच आहे.), तरी मग त्या न्यायाने, इंग्रजांचे युद्ध हे (पेशव्यांनी छत्रपतींच्या नावे चालवलेल्या) छत्रपतींच्या राज्याशी होते, खुद्द पेशव्यांशी नव्हे. म्हणजेच, इंग्रज हे छत्रपतींच्या राज्याचे शत्रू होते. (पेशव्यांचे नव्हे. किंवा, फॉर द्याट म्याटर, व्यक्तिशः छत्रपती-अ‍ॅज़-अ-पर्सनचेही नव्हेच नव्हे.) अशा परिस्थितीत छत्रपतींनी स्वतःच्याच राज्याच्या शत्रूशी (स्वतःच्या वैयक्तिक शत्रूशी नव्हे, माइंड यू.) हातमिळवणी करणे - आणि तेही स्वतःच्या वैयक्तिक स्वार्थासाठी, स्वतःच्या ताब्यात सत्ता यावी म्हणून; राज्याच्या कल्याणाकरिता वगैरे नव्हे - ही फितुरी नव्हे काय?

ठीक आहे, सर्वप्रथम जेव्हा संधान साधले, तेव्हा इंग्रजांशी युद्ध वगैरे नव्हते, सबब इंग्रज हे त्या क्षणी तांत्रिकदृष्ट्या 'शत्रू' नव्हते, हेही मानू. तरीही, पेशवे हे छत्रपतींचे - खरे तर छत्रपतींच्या राज्याचे - नोकर होते, हे लक्षात घेता, तत्त्वतः का होईना, परंतु पेशव्यांना पदच्युत करणे, किंवा पेशवाई बरखास्त करणे, ही छत्रपतींच्या अखत्यारीतील गोष्ट असावी. (प्रत्यक्षात पेशवे हे राजकीयदृष्ट्या वरचढ ठरल्यामुळे म्हणा किंवा छत्रपती दुबळे पडल्यामुळे म्हणा, हे अमलात आणणे व्यावहारिकदृष्ट्या शक्य नसावे, हा भाग अलाहिदा.) म्हणजेच, छत्रपतींचे पेशव्यांशी संबंध किंवा व्यवहार हा राज्याचा अंतर्गत मामला होता. त्यात ढवळाढवळ करण्याकरिता (आणि तेही आश्रयाच्या, आपल्या छत्राखाली घेण्याच्या बोलीवर) बाह्य शक्तीस पाचारण करणे (तेही स्वतःच्या वैयक्तिक स्वार्थाकरिता), ही राज्याशी (पेशव्यांशी किंवा व्यक्तिशः स्वतःशी नव्हे, माइंड यू.) फितुरी नव्हे काय? (छत्रपती केवळ व्यक्तिशः स्वतःस इंग्रजांचे अंकित करत नव्हते, तर आपल्या सार्वभौम राज्यास - व्यक्तिशः ज्याचे ते प्रतीकमात्र होते - आश्रित करू पाहत होते, ही येथे लक्षात घेण्याजोगी बाब आहे.)

समांतर काल्पनिक उदाहरण घ्यावयाचे झाल्यास, समजा, उद्या भारताच्या राष्ट्रपतींना भारताच्या पंतप्रधानांचा/पंतप्रधानांच्या सरकारचा कारभार पसंत पडला नाही. आता, तत्त्वतः जरी पंतप्रधानांस मंत्रिमंडळासह पदच्युत करणे हे राष्ट्रपतींच्या अखत्यारीत असले, तरी सरकारास जोपर्यंत संसदेतील बहुमताचा आधार आहे, तोपर्यंत राष्ट्रपतींनी असे करणे हे संकेतास - आणि बहुधा घटनात्मक तरतुदींससुद्धा (चूभूद्याघ्या.) - धरून नाही. आता समजा, सरकारची बाजू तेथेही भक्कम आहे; सरकारास संसदेत चांगले दणकट बहुमत आहे. म्हणजेच, राष्ट्रपतींचे हात येथे बांधलेले आहेत.

अशा परिस्थितीत, राष्ट्रपतींनी समजा एखाद्या 'शेजारी राष्ट्रा'ची - किंवा, फॉर द्याट म्याटर, कोणत्याही परराष्ट्राची - मदत घेतली, आणि सरकारास पदच्युत करविले, तर ती फितुरी ठरणार नाही काय?

(उलटपक्षी, राष्ट्रपतींनी समजा भारतीय सैन्याची मदत घेऊन - कू-ष्टाइलीत - सरकार उलथवले, तर, तत्त्वतः राष्ट्रपती हे तिन्ही सेनादलांचे सर्वोच्च सेनापती असतात, ही बाब अलाहिदा, बहुधा ते घटनेचे उल्लंघन करणारे आणि म्हणूनच संसदेकडून राष्ट्रपतींवर महाभियोगाच्या [तरतुदी] कारवाईस पात्र असे कृत्य ठरेलही, परंतु - या प्रकारात बाह्यशक्तीशी संगनमताचा भाग नसल्याकारणाने - त्यास 'फितुरी' असे संबोधता येईलसे वाटत नाही. चूभूद्याघ्या.)
==========
अवांतर:
'शेजारी राष्ट्रा'वरून आठवले. जनरल मुशर्रफ़ यांनी जेव्हा पाकिस्तानातील सत्ता ताब्यात घेतली, तेव्हाचा घटनाक्रम पाहू. मुशर्रफ़महोदय तेव्हा श्रीलंकेच्या दौर्‍यावरून प्रवासी विमानाने परत येत होते. पंतप्रधान शरीफ़महोदयांस ते डोईजड होऊ लागले होते, सबब शरीफ़महोदयांनी त्यांचा पत्ता कट करण्याप्रीत्यर्थ (१) ते उड्डाणात असतानाच त्यांना बडतर्फ केले, आणि (२) ते येत असलेल्या विमानास एक एक करून पाकिस्तानातील कोणत्याही विमानतळावर उतरण्यास काहीबाही कारणांस्तव परवानगी नाकारली, एवढेच नव्हे, तर (३) विमानातील इंधनसाठा हळूहळू संपुष्टात येत आहे, हे लक्षात घेऊन (ऑफ़ ऑल द प्लेसेस) भारतातील एखाद्या जवळपासच्या विमानतळाकडे विमान वळवण्याची 'सूचना' करविली. मुशर्रफ़महोदयांनी अर्थातच ती धुडकावून लावून ('ओवर माय डेड बॉडी!') (१) लष्कराच्या साह्याने कराची विमानतळ ताब्यात घेतला, (२) विमान कराची विमानतळावर उतरविण्यास भाग पाडले, (३) उतरल्यावर शरीफ़महोदयांचे सरकार लष्कराच्या साह्याने उलथवून सत्ता ताब्यात घेतली, आणि (४) नंतर उलट शरीफ़महोदयांवरच विमानअपहरणाचे, विमानातील प्रवाशांचे जीव धोक्यात आणण्याचे नि इतर कसलेकसले आरोप लावले.

मुशर्रफ़महोदयांच्या सत्ता बळकावण्याचे अर्थातच समर्थन नाही. परंतु या घटनाक्रमाकडे नेमक्या कोणत्या दृष्टिकोनातून पहावयाचे, याबद्दल प्रश्न निर्माण होतात.

(१) विमानाचे अपहरण नेमके कोणी केले?
- सरकारी आदेशांचे नि सूचनांचे पालन करत असलेल्या विमानास ताब्यात घेऊन सरकारी आदेशांस धुडकावून त्यांच्या विरोधांत, कोणत्याही अधिकाराअभावी, विमान आपल्याला हवे तेथे सक्तीने वळवणार्‍या मुशर्रफ़महोदयांनी? की,
- आपले नियोजित मार्गक्रमण करत असलेल्या विमानास काहीही वैध कारण नसताना (किंवा काहीबाही कारणे निर्माण करून) आणि आपल्या अधिकारांचा गैरवापर करून त्या मार्गापासून इतरत्र वळवू पाहणार्‍या शरीफ़महोदयांनी?

(२) फितुरी नेमकी कोणी केली?
- लोकनियुक्त सरकार उलथवून सत्ता ताब्यात घेण्याचे दुष्कृत्य जरी मुशर्रफ़महोदयांनी केले असले, तरी त्यात त्यांच्या बाजू़ने कोणत्याही परराष्ट्राशी संधानाचा भाग नव्हता. सबब, यास 'फितुरी' म्हणता येईलसे वाटत नाही.
- उलटपक्षी, शरीफ़महोदयांनी जरी कोणत्याही परकीय शक्तीशी संगनमत केल्याबद्दल कोणतीही विश्वासार्ह माहिती उपलब्ध नसली (आणि म्हणूनच ती शक्यता नाकारण्यायोग्य असली), तरीही, कारगिल प्रकरणावरून भारताची मुशर्रफ़महोदयांशी पुरानी दुश्मनी अथवा खुन्नस असण्याची शक्यता लक्षात घेता, त्यांचे विमान भारतात उतरवण्यास भाग पाडून परस्पर भारताकरवी त्यांचा काटा निघाला, तर पाहणे, या शक्यतेस 'फितुरी' मानता यावी काय?

विजयाराजे शिंदे देखील राजेच लावायच्या.

विजयाराजेंचे पति जिवाजीराव ह्यांचे बारशाचे पूर्ण नाव 'जॉर्ज जिवाजीराव'असे ठेवून त्यांचे पिताजी माधवराव ह्यांनी आपली जॉर्जनिष्ठा दाखवली होतीच. तेव्हा इंग्रजांनी ठरविलेले 'सिंदिया' हे आडनाव तरी त्यांनी का सोडावे?

दोन्ही प्रतिसाद फार आवडले. चर्चाही आवडली.

@थत्तेचाचा,

पेशवे 'नोकर' असूनही त्यांचा छत्रपतींवर 'चाप' होता असा एक सूर मी ऐकल्याचे आठवते. पेशव्यांकडून छत्रपतींकडे जाणार्‍या मालमत्तेवरूनही (करवसूली का काय ते अचूक आठवत नाही) तेव्हा तणाव निर्माण झाल्याचे वाचले होते असे आठवते. जाणकारांनी अधिक प्रकाश टाकावा. यामुळे फितुरी शब्द इथे सुसंदर्भ आहे असे वाटते. उदा. समजा दोन राजे एकत्र येऊन तिसर्‍याविरुद्ध लढत आहेत पण त्यातल्या एकाने शत्रूशी संगनमत केले तर "शत्रूने त्याला फितवला" म्हणले जाते. थोडक्यात फितूर म्हणजे फक्त बंडखोरच असे नसावे. मोल्सवर्थवरील फितवणे शब्दाचा अर्थही याला दुजोरा देताना दिसतो.

अवांतरः बाकी हे 'उदयन' काय शिंचं नाव आहे? उदय ला नुस्ता न लावलाय का काही ऐतिहासिक पारंपारिक संदर्भ आहे?

इंग्लिश भाषेमध्ये ळ आणि ण हे उच्चार नाहीत. देशी भाषांतल्या शब्दांमधले हे उच्चार दर्शवण्यासाठी त्यांनी पुष्कळ ठिकाणी डबल एल आणि डबल एन ची योजना केलेली दिसते. जसे Tannah -ठाणा, Nalla sopara-नाळा सोपारा, Mann Khurd-माण-खुर्द वगैरे. Tannah तल्या t उच्चार थोडासा ठ सारखा होत असल्याने त्यांना ठ साठी वेगळा वर्ण वापरायची गरज पडली नसावी. ठाणातला शेवटचा आकार आपण लांबवतो. तो तसा दीर्घ दाखवण्यासाठी h ची योजना केली गेली असावी. आपल्याकडे संपूर्ण कोंकण पट्ट्यामध्ये आगरी, बाणकोटी, मालवणी, कुडाळी या बोलीत नपुंसकलिंगी 'एं'कारान्त शब्द 'यां' किंवा 'आं'कारान्त होतात. जसे पोरगें-पोरग्यां,लाटणें-लाटणां,आपटें-आपटां,रोहें-रोहा,आचरें-आचरा,मसुरें-मसुरा इत्यादि.(कारलें, लोणावळें, खंडाळें इ. सुद्धा) गेल्या पन्नाससाठ वर्षांत मराठीतले अनुच्चारित अनुस्वार उडून गेले.(खरे तर कोंकणामध्ये अनुनासिक उच्चार प्रचलित होते, स्पष्टोच्चारित होते, पण इतरत्र कदाचित तसे नव्हते. कदाचित बहुसंख्यानुकूलतेचा न्याय लावला गेला असावा). त्यामुळे आता आपल्याला ही नावे आकारान्त वाटतात. गोव्याच्या कोंकणीमध्ये मात्र हे उच्चार अगदी स्पष्ट असल्याने पोर्तुगीझ स्पेलिंग्ज मध्ये ते शेवटी एम जोडून तसेच राखलेले आहेत.उदा. मयें-mayem, पेडणें-Pernem वगैरे.