कवितास्पर्धेचा निकाल

निकृष्ट असल्याने कळल्या बहुतेक. नाहीतर कविता कधी फारशा समजत नाहीत.
बादवे उत्तेजनार्थ वाली निकृष्ट वाटली नाही...

शब्दांचा फोरियर अनालिसिस रोचक आहे; पण नऊ कवितांमधून फार विदा मिळत नाही. तसंही हे शब्द मुळात दिले गेलेले होते. त्यामुळे यातून मिळालेले निष्कर्ष घेऊन किती अंतर्मुख व्हावं याचा थोडा विचारच करावा लागेल.
तरयकल-सारखे निकृष्ट मराठी साहित्यात वारंवार येणारे शब्द शोधता येतील काय?

धनंजयची एक कविता माझ्या कवितेपेक्षा अधिक निकृष्ट आणि एक कमी निकृष्ट निघाल्यामुळे धनंजय (आणि जयदीप) यांच्यावर डूख धरावा का नाही याचा थोडं अंतर्मुख होऊन विचार करावा लागेल. पण तरीही दुसरा क्रमांक मिळण्याचं श्रेय माझं नसून मूळ कवीचंच आहे. ही प्रेरणा. शेवटच्या कडव्यापर्यंत बहुदा थोडा जास्त वेळ गेला आणि घिसडघाई आणि पर्यायाने निकृष्टता कमी झाली असावी. घिसडघाईची टिप देण्याबद्दल धनंजयचे आभार.

अरारारारा

लैच खंग्री आहे

तुमची पहिली कविता तशी ठीक आहे. साधारण तशाच प्रकारातली, (उद्वेग, शिव्यांचा वापर इ.) ही एक कविता पहा. तुमच्या कवितेत चांडाळ असा जातीवाचक उल्लेख आलेला आहे. तशीही ही जात उतरंडीत खालचीच मानली गेलेली आहे. उलट या कवितेत उच्च मूल्य मानल्या गेलेल्या लोकशाहीला शिव्या घातलेल्या आहेत. सबब, तुमची पहिली कविता फार काही आवडली नाही.

छान!
बाकिच्या कविताही वाचायला मिळाव्यात

'हुरहूर' बऱ्याचदा आल्याचं मला विशेष आश्चर्य वाटलं नाही, पण 'एकाकी' ची इतकी ओढ वाटावी हे माझ्या मते आपल्या सामुदायिक इंटरनेटीय अस्तित्वावर विदारक भाष्य आहे.

यात मला तरी काही आश्चर्य वाटलेलं नाही. हुरहूर आणि एकाकीपणा चौपाटीवरच्या नारळांच्या झाडाखाली बसणाऱ्या प्रेमी जिवांप्रमाणे हातात हात किंवा मिठीत मिठी घालून एकत्रच दिसतात. 'जीवनाच्या गर्दीत राहूनही मी एकटाच आहे' असं त्याच गर्दीला पांगापांग व्हायच्या आधी बोंबलून सांगणारे कवी काहीही म्हणोत, पण एकटेपण हा आजच्या पोस्टमॉडर्नी आधुनिकोत्तर जीवनात फारच थोड्या वेळा दिसून येतो. बायकापोरांच्या गोतावळ्यात रमून जाणारा मध्यमवर्गीय तो गोतावळा आसपास असताना हुरहुरीचा कधी शिकार होत नाही. ऑफिसातल्या सख्यासोबत्यांना कितीही शिव्या दिल्या, कामाच्या ओझ्याबद्दल कितीही 'आत्माविष्काराच्या आड येणारं कर्तव्याचं जू' वगैरे नावं ठेवली किंवा जगड्व्याळ यांत्रिकीकरणाच्या प्रक्रियेच्या यंत्रणेतला एक कॉग होऊन तेच तेच स्क्रूज घट्ट करणारा सिटीलाइटी चार्ली चॅप्लिन ते काम करत असताना कधी हुरहुरीने ग्रासला जात नाही. किंवा भांडवलदारी मूल्यांचा उद्रेक करत सर्वच आनंदांचं वस्तुकरण करणाऱ्या बाजारपेठेत पिशवी घेऊन गेलेला नवरा, ते बाजारकाम चालू असताना अचानक हुरहुरीचा अॅटॅक येऊन पडला आहे अशीही परिस्थिती आपल्याला कधी दिसत नाही. या सगळ्या जीवनावश्यक त्रासातून मुक्ती मिळाली, टीव्हीवरची आयपीएलची मॅच बघून झाली की मग जेव्हा मनुष्य एकटा असतो तेव्हाच कळपापासून दूर पडलेल्या एखाद्या हरणाच्या कोवळ्या बछड्यावर लांडग्याने झडप घालावी तशी हुरहूर मनावर झेप घेते आणि शांतपणे लचके तोडायला सुरूवात करते. हीच गोष्ट सामुदायिक इंटरनेटिय अस्तित्वाबद्दल - माणूस कॉंप्युटर स्क्रीनसमोर जितका एकटा असतो तितका कदाचित संडासातदेखील नसेल. व्हर्च्युअल सोबतीइतका एकांतवास मनुष्याला कुठेच मिळत नाही. मग हुरहुरी भरली तर नवल ते काय?
.....
धनंजयच्या कवितेत मूळ चार शब्दांपलिकडे निकृष्ट कवितेचे आधारस्तंभ असलेले चांदणं, कवडसे, इवले-इवले, वेडं मन, साद असे शब्दही ठासून भरलेले असल्याने पहिल्या क्रमांकासाठी ती निवड योग्यच ठरते.
.....

स्पर्धेसाठी ज्या कविता आल्या त्या, to use a much maligned phrase, साडेतीन टक्क्यांच्या अभिरुचीने बुजबुजलेल्या होत्या.

साडेतीन टक्क्यांची अभिरुची ही निकृष्टतेबरोबर का निगडित आहे? या प्रश्नाच्या विचारातून निश्चितच काहीतरी सामाजिक सत्य गवसू शकेल. कदाचित असं असेल की साडेतीनटक्की शब्द हे इतक्या वर्षांच्या वापरामुळे घिसेपिटे झालेले आहेत - आणि धातू काढून घेण्यासाठी कडा घासलेल्या आणि हाताळून गुळगुळीत होऊन मूळ किंमत दिसेनाशी झाल्यामुळे नाणं हलकं व कमी मूल्याचं होतं तसं काहीसं असेल. किंवा कदाचित असं असेल की बहुतेक कवितांत साडेतीनटक्की शब्द असतात आणि बहुतेक कविता निकृष्ट असतात म्हणून साडेतीनटक्की शब्द असतात म्हणून ती सांगड घातली गेली असेल. ('बहुतेक सॉक्रेटिस मानव असतात आणि बहुतेक मानव मर्त्य असतात तेव्हा सॉक्रेटिस मर्त्य असावा बहुतेक' या सर्व लॉजिकच्या पुस्तकांमधल्या पहिल्या धड्यातल्या पहिल्या पानावर दिलेल्या सुप्रसिद्ध उदाहरणानुसार)

उत्तेजनार्थ नोंद झालेल्या "कातरवेळी पाऊलखुणा" कवितेचे काही विश्लेषण करण्यालायक आहे.

अस्मिता म्हणतात :
> बादवे उत्तेजनार्थ वाली निकृष्ट वाटली नाही.
त्यांचे म्हणणे पटण्यासारखे आहे. मी खुद्द ही कविता दुसर्‍यांदा वाचली, तेव्हा "बरी आहे, कदाचित काही नवे सांगतसुद्धा असेल" असे मलाच वाटले.. पुन्हा नीट वाच्ली, तेव्हा तिचे भकास कल्पनादारिद्र्य पुन्हा लक्षात आले. भराभर वाचनात "कविता बरी असेल" असे का बरे जाणवावे? याचे एक कारण खचितच वृत्तबद्धता होय. कवितेमध्ये गेयता/तालबद्धता असली, तर अर्थ बाजूला ठेवूनही काहीतरी छान असल्याचे जाणवते. या चांगल्या अनुभूतीचे थोडेतरी श्रेय आपण शब्दार्थाला देऊ लागतो. एकतर आपल्याला जाणवते, की कवीने वृत्त जमवण्यापुरते तरी शब्दांकडे लक्ष दिले असावे. म्हणून आपण मुद्दामून खोल अर्थ शोधू लागतो. उदाहरणार्थ दुसर्‍यांदा मी कविता वाचली, तर "पुसटपुसट पाऊलखुणाही \ 
दिसत राहिल्या कातरवेळी" या ओळींमध्ये कदाचित काहीतरी नाविन्यपूर्ण अन्वय असल्याचा भास झाला. म्हणजे "विसरू घातलेले कातरवेळी पुन्हा स्मरणे" - हे तर वर्ड्सवर्थच्या "emotion recollected in tranquility" कल्पनेचे नवीन आणि कल्पक रूप आहे काय?
अर्थात तिसर्‍या वाचनात रूपकांचा गुळगुळीतपणा, भावनांमध्ये काहीही नवीन नसून केवळ नक्कल, "भोळी आशा" येथे विशेषण गहिरे नसून अप्रस्तुत असल्याचे जाणवणे... हे सगळे होते.
मी अनेकदा लोकांना सांगितलेले आहे - सुमार आणि सामान्य सौंदर्यदृष्टीच्या कवीने वृत्तबद्ध कविता लिहिणेच श्रेयस्कर. रसिक स्वतःहून त्या कवितेत थोडे जोडेल.

(असेच एक बुंदीपाडू संस्कृत स्तोत्र लिहिण्याबाबत माझा हा लेख : "झटपट स्तोत्ररचना - पहिला धडा (मोफत)")

पहिल्या कवितेत निकृष्टतेमध्ये येणारी खोट जाणवली, तेव्हा मी दुसरी कविता बनवली. पण मुक्तछंदाचा भास व्हायला नको. म्हणून वृत्त असल्याचे वाटावे असे काहीतरी "वसंताचं चांदणं" कवितेमध्ये आहे. पण ते जे काय आहे, ते वेडेवाकडे आहे, त्याची लक्तरे त्रासदायक आहेत. ओळींच्या अंती यमके आहेत. पण ती भिकार आहेत. वगैरे.

विलक्षण निकृष्ट! कविता वाचल्याक्षणीच पुन्हा ती कधीही वाचू नये अशी मानसिक नव्हे तर ऐंद्रिय भावना होते. फळ्यावर नख ओढल्याचा श्राव्य परिणाम कवीने अगदी हुबेहूब पकडला आहे.
परखड रसग्रहणाचा कडेलोट झालेला आहे . :O
बाकी कविता उत्कृष्ट असो की निकृष्ट ते वाचण्याचे कष्ट कोण करेल प्रभो ???

निकालावर काही भाष्य करत नाही. आम्हाला उत्कृष्ट कविता करता येत नाहीत हे माहित होते पण निकृष्टही जमत नाहीत हे कळल्याने दु:खाचा कडेलोट झाला आहे.
वृत्तच काय यमकही कसोशीने न पाळता, कल्पनेत नाविन्य नको म्हणून दुसर्‍या एका संस्थळावरच्या एका लाडक्या कवीची रात्रीच्या पावसाची कल्पना ढापून कविता लिहीली तरी आम्ही सर्वनिकृष्ट न ठरल्याने शेवटी आम्ही "मिड्योकर मध्यमवर्गीय" ठरलो आणि तेच सगळ्यात निकृष्ट अशी स्वतःची समजूत घालून समाधान करून घेतले आहे.

पहिल्या पावसाने उलून आलेली एकतरी कविता या धाग्यात असावी म्हणून फक्त डॉक्यूमेंटेशनखातरः

पहिल्या पावसात पाऊस नसतो

असं मी कुठेशिक ऐकलं
बहुदा आंतरजालावर...
अथवा कोणा उलून आलेल्या
हृदयात...
पण ऐकले खरे...
एवढा तरी विश्वासजालीय कवी माझ्यावर ठेवेल?
एवढा काडीघालूपणा आहे माझ्यात!

पावसात पाऊसच नसणे
हे जमेल कधी कोणा ढगाला?
पण जमले खरे वळवाला
जालावर कविताच आहेत कि साक्षीला!

तेंव्हा कवींनो...
रहा सज्ज भिजायला
'पडेल' पाऊस
ज्यात पाऊसच नाही...!

पाऊस होता जिथे
त्या भिंती
ते अपडेट्स ते धागे
त्या समस्या विरघळुन गेल्या कधीच
उरले शब्द उथळ
अशा हृदयासारखे
जे उलले नव्हतेच कधी खरे!

पहिल्या पावसात पाऊस नाही
असणार कसा
जेव्हा काव्यात असते
उललेल्या
हृदयाची साद...

(शुद्धलेखनाच्या चुका मूळ कवीच्या नावावर खपवते आहे. मूळ कविता, कवीच्या नावासकट मागणीनुसार उपलब्ध करून दिली जाईल.)

का?
ही कविता मला आधी कशी सुचली नाही, हाय.
तेव्हाच स्पर्धेत टाकली असती. :-

थबथबून येता भावना
सायंकाळी दाटे प्रीत हृदया
अळणी अळणी पाणी
साठले डोळ्यात अशी ही प्रेमकरणी

मज आठवे नमप्रसवा
जाई जुईचा वारा
तो रम्य ढग किनारी वसता
प्रसन्न वाटे शरीरा