साथीकरिता तंबोर्‍यासम सुरेल पेटी गमते का?

येथे बाजाची पेटी आणि तंबोरा यांचीच तुलना अपेक्षित आहे, त्याचे स्पष्टीकरण असे :
थोडक्यात : गायक किंवा सोलो वादकाला सुरांचा सांगाडा देणारे (साथीचे) वाद्य म्हणून दोघांची तुलना केलेली आहे. हे स्पष्ट व्हावे, म्हणून आता शीर्षकही बदलले आहे. (तांत्रिक) मोजके आणि ठराविक ओव्हरटोन उपलब्ध असलेल्या तंबोर्‍याची आणि मोजक्या आणि ठराविक पट्ट्या उपलब्ध असलेल्या पेटीची तुलना केलेली आहे. अधले-मधले अगणित आवाज उच्चारू शकणार्‍या व्हायोलिन-सरोदांची तुलना या ठिकाणी अप्रस्तुत ठरेल.

------------------------------------------------------------------------------------
तपशीलवार :
तंबोरा हे सोलो वाद्य होऊ शकत नाही आणि किंवा बाजाची पेटी हे सोलो वाद्य म्हणून वाजवले जाऊ शकते, हा तुमचा मुद्दा बरोबर आहे. तो वरील कडव्यात विचारात घेतलेला आहे.

"बाजाची पेटी सोलो वाद्य म्हणून वाजवली जाऊ शकते" याचा व्यत्यास म्हणून "सध्याच्या पेटीवर सप्तकात १२ पायर्‍या आहेत, म्हणून सैद्धांतिकदृष्ट्या या १२ पायर्‍या गायकाला साथ देण्यास योग्य अथवा पुरेशा आहेत" अशी एक धारणा आपल्याला दिसते. वरील कडव्यांमध्ये हा मुद्दा पेटीवाल्याच्या तोंडी घातला आहे : "सारी गाणी वाजवतो मी - साथीला बारा मज पुरले". जर गायकाला साथीमधून "रे", "ग", वगैरेंकरिता आधार, संदर्भ-श्रुती हवी असेल, तर साथ देणारा पेटीवरील वेगवेगळ्या पट्ट्या दाबून ते-ते संदर्भ पुरवतो.

तंबोर्‍याला चार तारा असल्या तरी चारही तारा फक्त षड्ज-पंचमाला जुळवलेल्या असतात.
> तंबोरा फक्त गायकाचा बेस लाइन षड्ज झंकारत राहतो.
हे वाक्य पुरेसे काटेकोर नाही. तंबोरा गायकाचा षड्ज-पंचम* जुळवलेल्या तारा झंकारतो. (षड्ज मध्यम, किंवा षड्ज-निषाद असे जुळवलेले तंबोरेसुद्धा क्वचित वापरतात. ते अपवाद आतापुरते सोडून देऊ.) पैकी एक षड्ज मंद्र सप्तकात जुळवलेला असतो. या तारांच्या झंकाराचे ओव्हरटोन म्हणून षड्ज-पंचमापेक्षा वेगळे असे अन्य स्वर आपोआप झंकृत होतात. हे ओव्हरटोन सुर प्रकर्षाने/मोठ्याने ऐकू यावेत, अशा तर्‍हेने तंबोरा बनवलेला असतो (भोपळ्याचे वाद्य, पण विशेष म्हणजे जवारी तासून). गायकाला या अन्य स्वरांकरिता आधार किंवा संदर्भ हवा असेल, तर गायक या ओव्हरटोनांशी आपला गळा त्यांच्याशी जुळवतो. तंबोरा हा षड्ज-पंचमावेगळ्या अन्य स्वरांकरिता आधार असतो हा मुद्दा वरील कडव्यांमध्ये तंबोरेवाल्याच्या तोंडी घातलेला आहे. "तारा जुळवा ... तंबोर्‍याच्या, ... अंगच्या गंधाराला .... शोधा". तंबोर्‍याच्या झंकारणार्‍या तारांचे ओव्हरटोन म्हणून षड्ज-पंचमावेगळे बरेचसे सुर ऐकू येत असले, त्यांच्यापैकी "अंगचा गंधार" फार तयारी नसलेल्या व्यक्तीलाही बर्‍यापैकी स्पष्ट ऐकू येतो. लक्ष दिल्यास आपल्या गळ्याने नुसते "साऽऽऽ" म्हणत राहिले तर ही "अंगचा गंधार" श्रुती ऐकू येते, परंतु त्याकरिता तयारी फार लागते. गळा म्हणजे नाहीतरी एका प्रकारे तंतुवाद्यच आहे (व्होकल कॉर्ड), कंपन पावणार्‍या तंतूंचे ओव्हटोनही कंपित होणारच. ही श्रुती पेटीच्या पट्ट्यांमध्ये आपल्याला सापडत नाही. साथीकरिता तंबोरा वापरणार्‍या व्यक्तीच्या युक्तिवादातला हा मुद्दा आहे.

तंबोर्‍यावर ही विवक्षित श्रुती ऐकू येते, घसरत-घसरत त्याच्या आजूबाजूच्या श्रुती ऐकू येत नाही. व्हायोलिनवर किंवा सरोदावर तार दाबणारे बोट घसरत-घसरत वाटेल ते मधले-मधले आवाज काढता येतात, ही बाब खरी आहे. म्हणजे इच्छा असल्यास तंबोर्‍यावर ओव्हरटोन म्हणून ऐकू येणारा विवक्षित शुद्ध गंधार वाजवता येतो, वाटल्यास पेटीवर जुळवलेला "ईक्वल-टेंपर्ड" गंधार वाजवता येतो, आणि वाटल्यास त्या श्रुतींपासून विचलित झालेले आणखी वेगळे सुरही वाजवता येतात. म्हणूनच सर्व मधले सुर शक्य असलेले व्हायोलिन/सरोद आणि मोजक्या पायर्‍या उपलब्ध असलेल्या पेटीची तुलना केलेली नाही. मोजके आणि ठराविक ओव्हरटोन उपलब्ध असलेल्या तंबोर्‍याची आणि मोजक्या आणि ठराविक पट्ट्या उपलब्ध असलेल्या पेटीची तुलना केलेली आहे.

--------------

मी सध्याच्या प्रमाण पेटीबाबत बोलत आहे, हेसुद्धा स्पष्ट करतो. जर नव्याने पेटी बनवायची असेल, आणि एकाच गायकाकरिता बनवायची असेल, तर वेगळा पर्याय आहे. त्या गायकाने निवडलेला षड्ज ठरवून मग बरोबर ओव्हरटोनांशी जुळणारे मधले-मधले बारा सुर त्या पेटीत घालता येतात. हा विचार नुसता कल्पनारम्य नाही. पट्ट्यांची वाद्ये १६-१७व्या शतकात जेव्हा विकसित होत होती, तेव्हाच्या वाद्य-कारागिरांमध्ये आणि वादकांमध्ये हा चर्चेचा-विवादाचा विषय होता. ओव्हरटोनांशी जुळणारे सुर याच पट्ट्या असलेली जुनी ऑर्गने अजून युरोपातल्या काही चर्च-इमारतींत सापडतात. "हार्प्सिकॉर्ड" हे पट्ट्यांचे वाद्य थोडेफार आजच्या पियानोसारखे आहे-होते. तारा बडवण्याऐवजी पट्टी दाबली की झंकृत होत. सुरुवातीच्या काळात सर्व तारा गायकाच्या षड्जाप्रमाणे ओव्हरटोन निवडून जुळवल्या जात. अबब! आजचे दिलरुबा-सारंगीवाले मागच्या (गज-न-पोचणार्‍या, "सिंपथेटिक") तारा दररोज जुळवतात, त्याबाबतही मला "अबब!" असेच वाटते. आजकाल पियानोच्या तारा विवक्षित गायकाकरिता जुळवत नाहीत, आणि त्यामुळे सहाएक महिन्यांत एकदा जुळवल्या तरी चालते.

परंतु सांगण्याचे कारण असे, की ओव्हटोनांना जुळवलेली पेटी आणि तंबोरा यांची तुलना केली, तर या दोघांमध्ये काहीच भांडण होणार नाही. "अंगचा गंधार" तंबोर्‍यावर ओव्हरटोन म्हणून ऐकू येईल, आणि या खास पेटीवर "अंगच्या गंधाराला जुळवलेली पट्टी" म्हणून ऐकू येईल. आणि दोन्ही वाद्यांवरती मोजके विवक्षित सुरच ऐकू येतील. या बाबतीत व्हायोलिन-सरोद या "वाटेल-तो-मधला-सुर-झंकारा" वाद्यांची तुलना होऊ शकत नाही.

-----
तरी व्हायोलिनबाबत तुमचा मुद्दा माझ्याकरिता मोठ्या उपयोगाचा आहे. नाही म्हटले तरी ते तंतुवाद्य आहे. त्यामुळे त्यावरही तारांचे ओव्हरटोन ऐकू येतात. ओव्हरटोन प्रकर्षाने आणि मोठ्याने ऐकू यावेत, अशा प्रकारे त्याची लाकडी पेटी बांधलेली नाही हे खरे - तशी बांधणी भोपळ्याच्या-जवारीच्या तंबोर्‍याची. तरी व्हायोलिनवरही विवक्षित ओव्हरटोन अधिक स्पष्ट ऐकू यावेत असे तंत्र उपलब्ध आहे. माझ्या आगामी लेखात हे ओव्हरटोन मी व्हायोलिनवरतीच काढून ध्वनिफिती जोडणार आहे. (माझ्याकडे व्हायोलिन आहे, तंबोरा नाही, ही माझी सोय.) परंतु हे खास - व्हायोलिन मधले-मधले सुर उच्चारू शकते, ही बाब वापरलेली नाही, तर विवक्षित ओव्हरटोन वाजवून दाखवण्याकरिता तंत्र वापरून केवळ "ताणलेल्या तारा" म्हणून व्हायोलिन वापरणार आहे.

----
सारांश स्पष्टीकरण : मोजके आणि ठराविक ओव्हरटोन उपलब्ध असलेल्या तंबोर्‍याची आणि मोजक्या आणि ठराविक पट्ट्या उपलब्ध असलेल्या पेटीची तुलना केलेली आहे.

प्रकार थोडा तांत्रिक आहे, खरे.

परंतु तंत्र माहीत नसलेल्या आस्वादकाच्या आतही सुरेलपणाबाबत काही अस्फुट जाण असते. काही प्रमाणात याचे मूळ ध्वनीच्या भौतिकशास्त्रात असते. किंवा सार्वत्रिक भौतिकशास्त्र आणि संस्कृतिनिहाय सौंदर्यशास्त्र यांचे मिश्रण असते. वाद्य बनवणार्‍या कारागिराला आणि खुद्द गायक-वादकाला याची जाण असावी लागते.

आस्वादकाला स्वतःच्या आस्वादाचे विश्लेषण करणे आवश्यक नसते. आणि आस्वादात अडथळा येत असेल असे विचार मध्ये आणूही नये, हे योग्यच धोरण आहे.

खाणार्‍याला पाककृतींची आणि स्वयंपाक-तंत्राची ओळख असणे वैकल्पिक असते, गरजेचे नसतेच. तोंडातला घास चविष्ट लागतो का? ऐवजी "फोडणीत मसाले कुठल्या क्रमाने घातले असा विचारच येत असेल, तर तो विकल्पही नको! परंतु स्वयंपाक्याला मात्र "आपण फोडणीत मसाले अमुक क्रमाने घातले तर खवैयाला अधिक आवडेल" असे विश्लेषण करणे आवश्यक असते. एखादा खवैया कुडुमुडू स्वयंपाकीसुद्धा असतो. अशा खवैयाला जिभेने चव घेण्यातही रस असतो, आणि आपल्या जिभेचे चोचले पुरवण्याकरिता थोडेसे तंत्र जाणण्यातही. (सर्व उत्तम स्वयंपाकी बर्‍यापैकी खवैयेसुद्धा असतात, हे सांगणे नलगे).

(८-८ मात्रा मोजून, कुठे चुकले आहे?)
जाणकार म्हण | ती "ते सगळे | जाणा एका | संचामधले" |

मीटर यतीपूर्वी ४ गण आणि यतीनंत ४ गण असे आहे. (गण = ४ मात्रा). कन्नड/तेलुगु वृत्तनियमांनुसार (अनुप्रास)यतीच्या आधी (संस्कृत यति=) पदांत सुद्धा येण्याचे सुद्धा बंधन नाही. शिवाय मी स्वतः स्वीकारलेले बंधन असेही आहे की दर ४ गणांच्यानंतर पदांत (संस्कृत यति) आहे. जेणेकरून कन्नड यति (=अनुप्रास) अधिक गडद व्हावा. या सर्व बंधनांपैकी कुठल्याच बाबतीत मीटर चुकले नाही, असे वाटते.

पहिली ओळ :
गाण्यामध्ये | वेगवेगळे | गाता येती | सुर कित्येक |
इथे "कित्येक" ऐवजी "अनेक" वापरले, तर एक मात्रा कमी पडते, ही त्रुटी आहेच. आणि शिवाय "अनेक"मध्ये मला हवी असलेली अर्थच्छटा नाही. "कित्येक" मध्ये "किती"चे प्रश्नचिन्ह आहे, तर "अनेक"मध्ये "न-एक"चा ठामपणा आहे. "कित्येक"मध्ये संख्या किती आहे, त्याबाबत प्रश्न आहे, "अनेक" मध्ये संख्या किती असेल ते ठाऊक असेल पण सध्या नि:संदर्भ असल्याची छटा आहे.

तुम्ही केलेली प्रतिकविता छानच आहे. फुलांची उपमा लोभस आहे. माझ्या मते येथे दुर्बोधता घेऊन सौंदर्य यायला नको. सध्यातरी माझे मूळचे सुटसुटीत आणि थेट अर्थाचे कडवेच ठेवतो आहे. परंतु तुमची कल्पनाशक्ती आणि कौशल्य कौतूक करण्यासारखीच आहे.
*अर्थात मी केलेला काटेकोर युक्तिवाद आहे, त्यातील सर्व कलमे-उपकलमे काटेकोर आहेत (हे फुलांचे काटे नव्हे तर शास्त्रकाटे होत.) फुलांची उपमा त्यामानाने संदिग्ध आहे.
तुमच्या उपमेत श्रुतींचे टप्पे म्हणजे "माळेतली फुले" की "फुलांच्या परड्या" आहेत? जर दोन्ही, तर हे रसिकाने मध्येच समजून घ्यायचे आहे, की माळेतल्या फुलांची उपमा संपून आता परड्यांच्या रांगेची वेगळी उपमा सुरू झाली आहे, वगैरे. श्रुतींचा एकापाठोपाठ एक असा क्रम असतो, म्हणून माळ ही श्रुतींची असल्यासारखे आधी वाटते, पण मग या पारड्या येतात. किंवा महा-उपमा एकच असेल : बारा किंवा बावीस (वेगवेगळ्या) फुलांच्या परड्या आहेत, प्रत्येक पारडीतली फुले मात्र एकसारखी आहेत, आणि ती फुले एकएक घेऊन, वेगवेगळ्या क्रमाने ओवून फुलांची माळ तयार होते. पण ही माळ कसली उपमा आहे? गाण्याच्या धुनीची? पण मग स्वर फुलून येतात म्हणजे काय होते? गाताना ते फुलत=स्फुरत आहेत का? हा उपमा-अर्थ सहज कळून येत नाही. "परंपरा-श्रुतिपरड्या" या समासाचा विग्रह काय आहे? "सफेत काळ्या(कशा)च्या बारा परड्या भरल्या" आहेत? "सफेत काळ्या" या विशेषणांचे विशेष्य काय आहे? "परड्या" तर नाहीच कारण सफेत काळ्याच्या परड्या आहेत. विशेष्य "फुले" आहे काय? म्हणजे सफेत-काळी फुले आहेत, त्यांनी भरलेल्या परड्या आहेत काय? पुढच्या ओळीतल्या बावीस श्रुतिपरड्या आहेत, त्यांच्यातही हीच सफेत-काळी फुले वेगळ्या वितरणाने भरली आहेत, की बावीस पारड्यांमधली फुले आता सफेत-काळी राहात नाहीत? मुळतल्यासारखा "सफेत" ("सफेद"ऐवजी) वापरलेला शब्द आहे. म्हणजे बहुधा पेटीवरच्या सफेत-काळ्या पट्ट्यांकडे निर्देश आहे. सफेत काळ्या पट्ट्या आणि कानात ऐकू येणार्‍या श्रुती ही एक उपमा, आणि फुलांची ती आणखी एक उपमा, यांचे मिश्रण नेमके कसे वेचायचे?*