एस्केपिंग महत्त्वाकांक्षा

एस्केपिंग महत्त्वाकांक्षा

लेखक - उत्पल

'जी कायम जागी असते ती राजकीय महत्त्वाकांक्षा आणि जी कधीच जागेवर नसते ती राजकीय इच्छाशक्ती' या दोन व्याख्या आम्ही बालपणापासून ऐकत आलो आहोत. बालपणीचा राजकीय काळ विशेष होता. आज पंचविशीत-तिशीत असलेल्या जवळजवळ प्रत्येकाची बालपणाची एक रम्य आठवण म्हणजे भाड्याची सायकल घेऊन चकरा मारणे. या चकरांच्या दरम्यान आम्ही रा. स्व. संघाची शाखा दुरून बघत असू. दुरून बघत असू, याचं एक कारण म्हणजे वडील. आमचे वडील मजबूत बांधणीचे सर्वोदयी! घरात गांधी-विनोबा-जेपी ही त्रिमूर्ती विराजमान होती. अजूनही आहे. आमच्या वडिलांना सायकलच्या पेंडिंग डिमांडची आठवण करून द्यायला 'बाबा, सायकल?' असं म्हटलं, की सायकलच्या डिमांडवर भाष्य करता करता ते हा मुद्दा या त्रिमूर्तीशी जोडू शकत होते. अजूनही जोडू शकतील. फक्त आता अर्थातच वडिलांकडे कुठलीच पेंडिंग डिमांड नाही. सर्व्हरचा शोध लागायच्या आधीपासून आपल्या विनंत्यांच्या बाबतीत 'नॉट रिस्पाँडिंग' मोडमध्ये जायची कला ’वडील कॅटॅगरी’ला अवगत होती; याच्याशी बहुतेक सर्वोदयी वा बिगर-सर्वोदयी घरातीलही, मुलं सहमत होतील. तर ही कला आणि वडिलांचा कल आम्ही सुज्ञपणे लक्षात घेतला आणि विनोबा-जेपींच्या अचाट सावलीतील सर्वोदयी मंडळी त्यांचा मार्ग चालत असली तर त्यांना चालूच देत; पण आपलं अतिमध्यमवर्गीय जगणं आपल्यालाच सावरायला हवं, हे नीट कळल्याने 'गीताई' न विसरताही आईच्या पावलावर पाऊल ठेवून बँकेचं पासबुक महिन्याकाठी किमान एका क्रेडिट एंट्रीने अपडेट करण्यावर आम्ही अंमळ अधिक लक्ष दिलं. तर हे एक कारण आणि दुसरं म्हणजे त्या वेळच्या आमच्या सामाजिक-राजकीय विचारसरणीचा प्रमुख भाग काही मुली होत्या आणि त्यांपैकी कुणीच शाखेत दिसत नसे. आता सायकल एकाच तासासाठी हातात असल्याने 'शायनिंग मॅक्सिमाइज' करण्याकडे प्रत्येकाचाच कल होता. त्यामुळे शाखेचा संबंध दुरून बघण्यापुरताच आला. शाखेचं आणि हिंदुत्ववादाचं अंधुकसं दर्शन, सर्वोदयाचं संपूर्ण दर्शन, काँग्रेसचं काहीसं हेलकावणारं दर्शन, समाजवाद-साम्यवाद-मार्क्सवाद यातलं काहीही न कळणं (ती जागृती नंतरची होती) यांतून आमचं राजकीय बालपण आकाराला आलं.

पुढे मग वय वाढू लागलं तसं महत्त्वाकांक्षा आणि शरद पवार हे अद्वैत लक्षात आलं आणि महत्त्वाकांक्षेचा चेहरा शरद पवारांसारखा असतो, हे समजलं. (नंतर पुष्कळ वर्षांनी त्या जागी मोदींचा चेहरा आला!) शरद पवारांची राजकीय महत्त्वाकांक्षा हा, महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यात ज्याच्या कानगोष्टी चालतात, असा विषय. नरेंद्र मोदींनी ज्या अनेकांच्या महत्त्वाकांक्षेला सुरुंग लावला त्यात पवारसाहेबही होतेच. आम्हाला ज्यांच्याविषयी अतिशय आस्था होती आणि आहे, ते सध्या अदृश्य असलेले दिल्लीवासी आंदोलनधुरंधर अरविंद केजरीवाल असोत किंवा 'पण मी नक्की काय करायचं आहे?' हा भाव चेहऱ्यावर सतत असलेले राहुल गांधी असोत - मोदींनी त्यांचं काय केलं, ते सर्वश्रुत आहेच. आता महाराष्ट्रात सत्ता स्थापन करायची म्हणून राष्ट्रवादी काँग्रेस आणि भाजप हीदेखील युती होऊ शकते, हा भाग सोडा. कुणालाच स्पष्ट बहुमत नसताना निवडणूक निकालानंतर होणार्‍या घडामोडी हा राजकीय विश्लेषक, राजकीय भाकितं वर्तवणारे राजकीय ज्योतिषी या सगळ्यांना नापास करणारा प्रकार असतो.

तर महत्त्वाकांक्षा. महत्त्वाकांक्षा ही एक जालीम चीज आहे यात काहीच शंका नाही. (एरवी नारायण राणे महसूलमंत्री कसे होऊ शकतात?). महत्त्वाकांक्षेची इंटेंसिटी वेगवेगळी असू शकेल, पण महत्त्वाकांक्षा असतेच. आता देवेंद्र फडणवीस आणि रामदास आठवलेच घ्या. दोघेही आखाड्यात आहेत. एकाच बाजूने आहेत. पण शेवटी आठवलेंना आपलं स्थान माहीत आहे. त्यामुळे 'डिफरंस ऑफ अँबिशन' असतोच.

ही झाली महत्त्वाकांक्षेची पार्श्वभूमी. पण या सगळ्या पार्श्वभूमीवर आमचं दुःख वेगळंच आहे. ते हे की आम्हाला कुठलीच महत्त्वाकांक्षा म्हणून नाही; आणि ‘आमचं असं का?’ हा प्रश्न आम्हाला फार हैराण करतो. पवार-मोदी वगैरे सोडाच, पण आसपासच्या सगळ्यांनाच काही ना काही महत्त्वाकांक्षा असते. प्रत्येकाचा पर्सनल अजेंडा असतो. काही नाही तर लोक फेसबुकवर ग्रुप काढून त्याचे अ‍ॅडमिन व्हायची महत्त्वाकांक्षा बाळगून असतात. वर्तमानपत्रात एखाद्या कोपऱ्यात का असेना, पण आपलं नाव यावं अशी लोकांची कामना असते. ('सकाळ मुक्तपीठ'ने या कामनेची पोर्नोग्राफी केली!). कुणाला नगरसेवक व्हायचं असतं, कुणाला फार्महाऊस बांधायचं असतं, कुणाला एकदा तरी नायगारा बघायचा असतो. काही ना काही असतंच प्रत्येकाचं. अलीकडचाच किस्सा सांगतो. सकाळी पर्वतीवर धापा टाकत असताना आम्हाला एकदम एक खणखणीत 'गुड मॉर्निंग' ऐकू आलं आणि ’हे कोण बोललं’ म्हणून वळून पाहिलं; तर ओळखीतले एक 'अगं आणि अहो' होते. हातातल्या पिशवीतून काहीतरी बाहेर काढत ’अगं’ म्हणाल्या, "बरं झालं भेटलास ते. हे घे. अन्वयाच्या कथासंग्रहाचं प्रकाशन आहे." अन्वयाचा कथासंग्रह? अन्वया, वय वर्षे बावीस-तेवीस. झी मराठी आणि संबंधित वाहिन्यांनी सिरीयलच्या छापखान्यातून जे नवीन चेहरे समोर आणले त्यांपैकी एक अन्वयाही आहे. अत्यंत लाडिकपणे वागणं, सतत छान दिसणं आणि छान दिसत असताना ’हिला चारचा तरी पाढा नीट येतो का?” अशी शंका प्रेक्षकांना येईल याची खबरदारी घेत राहणं; ही कामं या सिरियल्समधली स्त्रीपात्रं इमाने इतबारे करत असतात. अन्वयाही ते करत होती. पण कथासंग्रह वगैरे? निमंत्रणपत्रिका पाहिली तर शीर्षक जबरा होतं - 'निःश्वासांच्या तळघरात'. बाप रे! "अन्वयाला फार वाटत होतं आपला कथासंग्रह यावा म्हणून…", ’अहो’ सांगू लागले, “तिचा पहिलाच संग्रह आहे.…नक्की ये हं कार्यक्रमाला." आग्रह करून ’अगं’ आणि ’अहो’ मार्गस्थ झाले आणि आमच्या मनात मात्र अपार खिन्नता दाटून आली.

अन्वयेने बाविसाव्या वर्षापर्यंत इतक्या कथा लिहिल्या? आणि त्या छापण्यायोग्य आहेत असंही कुणालातरी वाटलं? आणि हे सगळं अभिनय वगैरे सांभाळून? अभिनेत्री म्हणून काम करत असतानाही कथासंग्रह यावा ही महत्त्वाकांक्षा तिच्यात कुठून पैदा झाली असेल? आम्हाला एकदम आध्यात्मिक पातळीवरचं वाईट वाटू लागलं. मनुष्यजन्म हा एकदाच मिळतो आणि जे काही बरं-वाईट व्हायचं आहे, ते याच जन्मात होणार आहे अशी आमची साधारणपणे खात्रीच आहे. पण मग याच कारणामुळे चमकदार काही करून दाखवावं असं जे लोकांना वाटत असतं, ते आपल्याला का वाटत नाही? आपण सॉरी आहोत. आम्हाला चांगलीच टोचणी लागली. आता इथे फिरायला आलेले लोकच पाहा. प्रत्येकाला काही ना काही महत्त्वाकांक्षा असणार, प्रत्येकाचा काहीतरी अजेंडा असणार. आपण आपलं काम वगैरे करतो, पण आपल्यात ते 'फायर इन द बेली' म्हणतात ते नाही. नुसतीच ’बेली’ आहे. आपण समोर काही आलं, तर(च) घेतो. धावपळ नाही. पर्वतीच्या पायऱ्यांवरून बागडणारी लहान मुलंदेखील आमच्याकडे बघून तोंड वेंगाडून 'पण तुम्हाला महत्त्वाकांक्षा कुठाय?' असं विचारत आहेत, असा आम्हाला भास होऊ लागला. टोचणी फारच वाढली. ’रविवार म.टा.’मध्ये लेख छापून यावा म्हणून आपण काहीही धडपड करत नाही. नुसतं आपलं ’साहित्य साहित्य’ करतो, पण आपण आजवर एकही चमकदार विधान केलेलं नाही की एकच एक आग्रह लावून धरत वाद निर्माण केलेला नाही. साधी ’म.सा.प.’ची मेंबरशिप नाही घेतली आपण अजून! अशानं कसं होणार तुझं? आमच्या आतल्या आवाजाचे डेसिबल्स वाढू लागले. ’म.सा.प.’च्या पटवर्धन सभागृहात ओळीने लावलेले फोटो पाहिलेस ना? कृष्णशास्त्री चिपळूणकरांपासून बा. भ. बोरकरांपर्यंत? असाच राहिलास तर मसाप सोडाच, 'प्रकाशनविश्वा'तदेखील नाव-पत्ता येणार नाही. आणि अन्वयाचा येईल एके दिवशी...

आम्ही दचकलो! छे, छे! हे काही खरं नाही. आपण महत्त्वाकांक्षेला गांभीर्याने का बरं घेत नाही? आणि महत्त्वाकांक्षा म्हणजे सिकंदरचीच, सिकंदराएवढीच असावी असं कुठे आहे? 'प्रिय संपादक, कविता प्रसिद्ध करावी ही विनंती' असं पत्र, 'पुढच्या वर्षी असिस्टंट व्हाइस प्रेसिडेंटची पोस्ट माझी असेल सांगतो तुला' असं म्हणणारा आपला शाळेपासूनचा मित्र किंवा 'मी म्हणणार आहे आता याला, कोथरूडला घेऊच आता फ्लॅट' असं तिच्या नवऱ्याला म्हणणारी आमची एक मैत्रीण, 'बंट्याला पुढच्या वर्षी सिंबायोसिस इंटरनॅशनल स्कूलमध्ये घालणार' हा तिच्या नवऱ्याचा निर्धार… ही सारी तिचीच तर लहान-मोठी रूपं! असे सगळे अपवर्डली मोबाइल विचार आपल्या आजूबाजूच्या आसमंतात विहरत असताना आपला 'स्टेटस को' फारच दयनीय आहे, असं आम्हाला वाटू लागलं. बुद्धाच्या तत्त्वज्ञानाची पीछेहाट का झाली ते कळलंच एकदम आम्हाला. तृष्णेपासून सुटका वगैरे झूठ आहे. माणसाला महत्त्वाकांक्षा पाहिजे! महत्त्वाकांक्षेशिवाय माणूस म्हणजे मोबाइल फोनविना माणूस! महत्त्वाकांक्षेशिवाय माणूस म्हणजे नरेंद्र मोदींविषयी काहीच मतप्रदर्शन न करणारा माणूस! माणसाला महत्त्वाकांक्षा पाहिजे! बस!

आम्ही पर्वतीहून निघालो ते कमालीचे प्रेरित होऊन. तडक ’म.सा.प.’ गाठलं. मेंबरशिप घेतली. तिथून निघालो आणि 'प्रकाशन विश्वा'ची नवी-कोरी प्रत विकत घेतली. घरी आलो आणि चार-पाच मराठी मासिकांच्या वर्गणीची पाकिटं तयार केली. पोस्टात टाकली. मग फेसबुक उघडलं. तिथल्या गर्दीतून लेखक, कवी, समीक्षक शोधून काढले (अजिबात वेळ लागला नाही!) आणि सगळ्यांना मेसेजसह फ्रेंड रिक्वेस्टा पाठवल्या. त्यांची स्टेटसे आवडून घेणं सुरू केलं. साहित्यिक, सामाजिक, राजकीय चर्चांमधून भाग घेणं, मत नोंदवणं सुरू केलं. साहित्य, संगीत, तत्त्वज्ञान, स्त्रीवाद, मार्क्सवाद, चित्रकला, शिल्पकला, स्थापत्यशास्त्र, चित्रपट यांपैकी प्रत्येकाचं पोस्टमॉडर्निस्ट स्वरूप काय आहे, असा एक घनघोर अभ्यास सुरू केला. फुको, देरिदा प्रभृतींशी वैचारिक झटापट सुरू केली. 'आधुनिक स्कॉटिश कविता आपल्या अस्तित्वलक्ष्यी सांधेजोडणीतून उत्तरआधुनिकतेपुढे एक आव्हान उभे करू पाहत आहे आणि मराठी समीक्षकांचे तिकडे लक्षही नसावे, ही फार खेदाची गोष्ट आहे' असं एक स्टेटस हिंमत करून टाकलं. आणि काय आश्चर्य? त्यावर घमासान चर्चा सुरू झाली! मग तिला भाषाशास्त्रीय, मानववंशशास्त्रीय, चिन्हमीमांसात्मक व इतर वळणं लागली. एका वळणादरम्यान एका तरुण कविमित्राने 'सोस्यूर सोस्यूर किती दिवस करणार आपण?' असं विधान केलं, तेव्हा आम्ही लगोलग 'हा बघा हो कसं करतोय…' असं म्हणून हरिश्चंद्र थोरातांना टॅग केलं. मर्ढेकरांचं 'सौंदर्य आणि साहित्य', रा. भा. पाटणकरांचं 'सौदर्यशास्त्र', कॉलिंगवुडचं 'कलेची मूलतत्त्वे', बाख्तीनचं दोस्तोव्हस्कीवरचं विवेचन असं सगळं वाचन सुरू केलं. पटवर्धन सभागृहातला एकही कार्यक्रम चुकवायचा नाही, असा निश्चय केला. शिवाय प्रमुख वक्त्यांच्या भाषणानंतर त्यांना भेटून 'तुमचं भाषण आवडलं…' अशी सुरुवात करून, 'पण मला काय वाटतं…' हे म्हणणं चालू केलं. वाङ्मयीन मासिकं वाचून (छे! अवघड आहे आमचं! ’वाङ्मयीन मासिकांचं परिशीलन करून' म्हणावं की नाही? पण जित्याची खोड - कुठल्याच नळकांड्यात घातली तरी सरळ होत नाही! (दोन म्हणी एकत्र झाल्या आहेत हे आम्हाला माहीत आहे. आम्ही सध्या भाषासमृद्धीसाठी हा एक नवीन प्रयोग करून बघत आहोत)) नियमित प्रतिसाद पाठवणं, ’प्रकाशन विश्वा’त पत्ते शोधून लेखकांना, समीक्षकांना पत्र पाठवणं सुरू केलं. विलास सारंगांचा पत्ता मिळवून 'तुमचा 'लेखकराव नेमाडे' हा लेख फारच आवडला. नेमाडेंच्या बाबतीत असं सडेतोड लिखाण कुणीतरी करायलाच हवं होतं' असं लिहिलं आणि नेमाडेंचा पत्ता मिळवून त्यांना 'तुमच्या साहित्याने आमच्यावर जो कालातीत प्रभाव टाकला आहे, त्याचा विपर्यास करण्याचा प्रयत्न विलास सारंगांसारखे लेखक/समीक्षक करत आहेत; हे पाहून फार वाईट वाटतं' असं लिहिलं. मेघना पेठेंना पत्र लिहून 'नातिचरामी'बद्दल एकदा तुमच्याशी बोलायचं आहे' असं सांगितलं. मिलिंद बोकीलांना 'श्रीकांत उमरीकर आणि मंडळी काही म्हणोत, 'गवत्या' ही तुमची एक श्रेष्ठ कादंबरी आहे' अशी मेल केली. मीना प्रभूंच्या व्याख्यानाला हजेरी लावून 'प्रवासवर्णन म्हणजे साहित्य नव्हे, असं म्हणणाऱ्यांकडे लक्ष देऊ नका. पुलंच्या लंडनची ती 'अपूर्वाई', मग तुमच्या प्रवासवर्णनालाच का आक्षेप? ते काही नाही, मुंबईहून पनवेलला गेलात तरी प्रवासवर्णन लिहाच. आम्ही तुमच्या लेखनाचे चाहते आहोत. वाटल्यास स्त्रीवादाचा आधार घ्या, पण साहित्यिक शरणागती पत्करू नका.' अशी एक अनामिक चिठ्ठी संयोजकांकरवी पाठवली. अनिल अवचटांना फोन करून 'तुमची ओरिगामी बघायला यायची इच्छा आहे. त्यावर लेख लिहायचा विचार आहे. कधी सवड होईल?' असं विचारलं. ग्रामीण पार्श्वभूमीचं लेखन करणाऱ्या जुन्या आणि नव्या लेखक-कवींना पत्र लिहून 'मध्यमवर्गीय शहरी लेखकांमुळे अस्सल मराठी साहित्याची जी पीछेहाट झाली आहे, त्याला फक्त तुम्हीच उत्तर देऊ शकाल' असं कळवलं आणि एकीकडे 'महानगरी संवेदनेतून प्रकट होणारी असहायता ही ग्रामीण साहित्यातून प्रकटणाऱ्या असहायतेहून कनिष्ठ दर्जाची आहे असं म्हणणं, म्हणजे मानवी संवेदनेमध्येच भेद करणं आहे' असंही विधान केलं. मुक्तछंदवाल्या कवींना गझलेच्या आणि मराठी गझलेच्या मर्यादा दाखवल्या आणि गझलेचा कार्यक्रम ऐकून आल्यावर 'मुक्तछंद म्हणजे आत्मा हरवलेली कविता' अशी सुरुवात करून परीक्षण लिहिलं.

आम्ही चौफेर धडाका लावला होता. आमच्या डोळ्यासमोर व्यासंग (आणि नेटवर्क) वाढवताना अच्युत गोडबोलेंचा आदर्श होता, नाना पाटेकरांची भावुकता होती, सचिन पिळगावकरांची उमेद होती, रामदास आठवलेंची जिद्द होती! मनात आणलं तर रसायनशास्त्रातलं सौंदर्यशास्त्रसुद्धा उलगडून दाखवू, असा विश्वास आमच्या ठायी निर्माण होत होता. आमचं पर्वतीवरील नैराश्य कुठच्या कुठे पळून गेलं होतं. आम्ही आता 'लिटररी मोबाइल' झालो होतो. महत्त्वाकांक्षा निर्माण करायची आमची महत्त्वाकांक्षा पूर्ण झाली होती.

पण तुम्हाला सांगतो, आयुष्याची गती गूढ आहे. जग फिरल्याने, अनुभवाने आयुष्य समृद्ध होतं म्हणावं, तर जी.ए.कुलकर्णी यांनी धारवाडसारख्या ठिकाणी वर्षानुवर्षं राहून, कुठेही न फिरता इतकं अजोड साहित्य कसं निर्माण केलं? किंवा जग फिरूनही जीएंच्या तोडीचं लिहिता येत नाही, ते का? अनेक प्रश्न अनुत्तरित राहतात. अनेक उत्तरं बदलतात. त्यामुळे आपल्याला आज जे वाटतंय ते अंतिम आहे, अशा भ्रमात कुणीही राहू नये. आमचा महत्त्वाकांक्षेचा वारू उधळला असताना त्याला एके दिवशी अचानक लगाम बसला, आणि तोही एका सामान्य वाचकाकडूनच.

एका पुस्तकदालनात (जिंकलं! दुकान म्हणणार होतो, पण 'दालन' वेळेवर आठवलं!) संदर्भग्रंथ धुंडाळत असताना कानावर एक संवाद पडला. काही अंतरावर दोन मित्र पुस्तकं बघत होते. दोघे मध्यमवयीन होते. पेहरावावरून ग्रामीण भागातले वाटत होते. एकाच्या हातात दोन पुस्तकं होती. ती दुसऱ्याला दाखवत तो विचारत होता, "सांग की, कुठलं घेऊ?" दुसरा म्हणाला, "मी नाही रे बाबा वाचलेली ही दोन्ही." पहिला म्हणाला, "पण बघ तर-" आणि त्याने एक पुस्तक दुसऱ्याच्या हातात दिलं. दुसरा म्हणाला, "हे मार्क्सवादाबद्दलचं संशोधनात्मक पुस्तक आहे". मग पहिल्याने दुसरं पुस्तक मित्राच्या हातात दिलं. "हां, ही मार्क्सवादी लेखकाची कादंबरी आहे", दुसरा म्हणाला. "अच्छा, म्हणजे एकतर्फी आहे."

हे ऐकलं आणि आमच्या हातातलं पुस्तकच गळून पडलं. आपण बोधिवृक्षाखाली तर नाही ना, असा आम्हाला दोन क्षण भास झाला. 'बाबा रे कोण आहेस तू? दिसतोस तर अगदी साधासुधा. मग हे ज्ञान कुठून आलं तुला? '.धाडदिशी 'एकतर्फी' म्हणून त्याने मुद्दाच निकालात काढल्यानं आणि त्यात आमच्या वाङ्मयीन महत्त्वाकांक्षेला छेद देणारा जर्म उपस्थित असल्यानं, आम्ही अवाक झालो होतो. म्हणजे मार्क्सवादी संशोधन आणि मार्क्सवादी कादंबरी हे झालं उदाहरण. पण मग देशीवादी विचार आणि देशीवादी कादंबरी, अस्तित्ववादी विचार आणि अस्तित्ववादी कादंबरी, स्त्रीवादी विचार आणि स्त्रीवादी कादंबरी या सगळ्यातच संशोधन आणि कलाकृती, वस्तुनिष्ठपणा आणि एकारलेपण हा फरक आहे? म्हणजे लेखक प्रतिभावंत असला तरी अखेरीस तोही एकतर्फीच असतो? तो मनुष्य एका कादंबरीच्या बाबतीत हे म्हणाला. पण कथा, कविता, कुठलाही कलाप्रकार, आपण केलेली समीक्षा, आपले आग्रह ….आपण 'निर्माण' केलेलं काहीही एकतर्फीच का? मग ते भले ग्रँड असेल, पण एकतर्फी असतं? हो. आम्हाला 'हो'च म्हणावंसं वाटत होतं. कारण अखेरीस ते 'आपलं म्हणणं' असतं. लेखकही परस्परविरोधी पात्रं उभी करतो हे खरं, तो त्यांच्यात वादही घडवतो; पण शेवटी लेखकच 'बोलत' असतो. आणि कुठला लेखक 'बाजू'पासून मुक्त असतो?

उपेक्षित जगण्याचं दर्शन घडवणारी एखादी कलाकृतीदेखील एकतर्फी असू शकते. आणि एकतर्फी असणं काही नेहमीच वाईट असतं, असंही नाही. कधीकधी मुद्दा पटवण्यासाठी ते आवश्यकही असतं. 'एकतर्फी' शब्दातला नकारात्मक अर्थ बाजूला ठेवला, तर त्यातून 'लेखकाला प्रतीत होतंय ते' हा अर्थ दिसतो. एक मर्यादा या अर्थी. म्हणजे कलाकृतीचा उदो उदो करत असताना ही मर्यादा लक्षात ठेवली पाहिजे. पण मग सगळं जर एकतर्फी आहे, तर कुठलाही हट्ट धरून काही करणं निकालातच निघतं! आणि उरतं फक्त एकच - योग्य काय आणि अयोग्य काय, हा शोध!

हो ना? पण मग ते करणाऱ्या सच्च्या लेखकाचं काय? पाब्लो नेरुदासारख्या कवीवर विषप्रयोगाची शक्यता वर्तवली जाते किंवा कुठल्याही सच्च्या कलावंताची मुस्कटदाबी होते, तेव्हा तो 'एकतर्फी' विचार करत होता असं म्हणायचं? आणि मुळात संशोधनसुद्धा एकतर्फी नसतंच असं कुठे आहे? नाही म्हणजे नसावं ही अपेक्षा आहेच, पण खरंच तसं होतं का? विचारसरणी एकतर्फी नसते असं कुठं आहे? मग मार्क्सवादी लेखकच एकतर्फी का?

आता आम्हाला समोरची पुस्तकं दिसेनात; कसलेही साहित्यिक वाद-प्रतिवाद दिसेनात. कलावंताचं/लेखकाचं 'एकतर्फी' असणं पटू लागलेलं असतानाच आयडिऑलॉजीशी प्रामाणिक राहून सच्चेपणानं लेखन करणारे लेखकही दिसू लागले. पण या संघर्षात एक चांगलं झालं होतं. आमच्या महत्त्वाकांक्षेचे पंख मिटले गेले होते आणि लेखनातील सच्चेपणाचा शोध हा मुद्दा वर आला होता. आम्ही शांतपणे पुस्तक मिटून बाहेर आलो. समोर रस्ता वाहत होता. रस्त्याबरोबर माणसं वाहत होती, आणि आमच्या डोक्यात 'महत्त्वाकांक्षा वि. सच्चेपणा' हा नवा क्रायसिस निर्माण झाला होता!

आमच्या महत्त्वाकांक्षेचा आता अंत झालेला आहे, हे नोंदवायला हरकत नसावी. आम्हाला आता पूर्वीसारखं महत्त्वाकांक्षाविरहित, साधं-सरळ वाटू लागलं आहे; आणि असं वाटणं कसंही असलं, तरी ते एकतर्फी नसतं याचं आम्हाला समाधान वाटतं आहे!

(आता या वाटण्याला काय म्हणणार? प्लीज 'एकतर्फी' म्हणू नका कुणी…)