गतकाळच्या पृथ्वीच्या आठवणी

मी बरेचदा बरेच ठिकाणी सायन्स फिक्शन, साय-फाय ह्या प्रकाराबद्दल बोलतो. बहुतांशी संवाद ठराविक वळणावर जातात.

ते - काय वाचतोस/बघतोस तू?
मी - सायन्स फिक्शन.
ते - अरे वा! स्टार वॉर्स की स्टार ट्रेक?
मी - मला .. दोन्ही फारसे नाही आवडत. ॲक्चुअली मी ..
ते - हॅ हॅ हॅ .. अच्छा! म्हणून कलटी मारतात.

फ्रेंड्स न आवडणारा माणूस असूच शकत नाही असा जो एक लोकप्रिय समज आहे त्याचंच हे एक जुळं भावंड. सायन्सफिक्शन आवडतं आणि स्टार वॉर्स नाही?
हॅट.

ह्यात मला नवं काही नाही. पण परवा एकदा एकाने अशीच सुरूवात केली आणि मग अचानक म्हणाला - "खरंय. मला ह्यापेक्षा ॲसिमोव जास्त आवडतो. किंवा खरं तर क्लार्कसुद्धा. तुला?"
माझ्या हृदयात थोडंसं डचमळलं. पुस्तकातल्या काही उताऱ्यांची देवाणघेवाण केल्यावर मग आम्हाला दोघांना आनंद झाला.

हे सगळं आठवायचं कारण म्हणजे सध्या वाचून संपवलेली पुस्तकमाला- "the remembrance of earth’s past" अर्थात गतकाळच्या पृथ्वीच्या आठवणी.

पुस्तक काय आहे आणि त्याचा ह्या सगळ्याशी काय संबंध वगैरे सांगतोच, पण त्या आधी थोडी पार्श्वभूमी.
=======================================

सायन्स फिक्शन म्हटल्यावर बरेचदा आपल्यापुढे एक ठराविक प्रतिमा येते - काही अवाढव्य यंत्रमानव, अवकाशयानं, उडत्या तबकड्या, कालयंत्रातून भूतकाळात किंवा भविष्यकाळात गेलेले लोक इ. इ. आणि जवळपास सगळे सिनेमे आणि मालिका (इंग्रजी सिरीज.) हेदेखील त्याच पठडीतलं मनोरंजन आपल्यपुढे सादर करीत असतात.
आताशा काही अतिशय उल्लेखनीय अपवाद ह्यासगळ्यापलीकडे जाऊन नवीन काही सादर करत आहेत पण ते तुरळक.
बहुतांश वेळा सायन्स फिक्शन हे सासबहू ह्या प्रकाराइतकंच घिसंपिटं झालं आहे. घिसंपिटं आणि त्यापेक्षा महत्त्वाचं म्हणजे - फार रटाळ.

"गतकाळच्या पृथ्वीच्या आठवणी" हे पुस्तक ह्या सगळ्या प्रकाराला एक सणसणीत चमाट मारतं.

उदा. इसवी सन ४५०६ मधे पृथ्वीवर कोण रहात असेल, ते काय करत अस्तील ह्या सगळ्यावर लिहिताना लेखक फार फार तर आकाशात उडणाऱ्या गाड्या, तत्काळप्रवास(टेलिपोर्टेशन), रोगराईचा नाश अशा ठरलेल्या गोष्टीच पुन्हा पुन्हा चितारतात. शस्त्रांबद्दल लिहिताना रंगीत लेसर किरणांचा (ह्याला भालबा केळकरांनी कुठल्याश्या पुस्तकात लासर किरणं म्हणून माझं बालपण उजळून टाकलं होतं) मारा करणारी पिस्तुलं दाखवतात. अतिशय पुढारलेली शस्त्रं दाखवायला भली थोरली मिसाईल्स किंवा अतिसंहारक असे अणुबाँब असतात.

कुठेतरी एखादं वर्महोल (कीटकविवर! भालबा, थँक्स) असतंच. त्यातून ही यानं चट मंगनी पट ब्याह करून येजा करतात.
अत्यंत सहजतेने पृथ्वी ते गुरू हे अंतर पार करतात. त्या यानातले कॅप्ट्न्स गोल फिरणाऱ्या खुर्चीवर बसून सगळे हुकूम देत असतात आणि खिडक्यातून आजूबाजूचं "अवकाश" बघतात.
हॅकर्स तर काय चड्डी काढावी तितक्या सहजतेने कुठल्याही बँकेच्या सिस्टीम्स हॅक करतात आणि मग बसकट आवाजात म्हणतात "आय ॲम इन".
सुक्काळीच्या, इतकं सोप्पं असतं का रे?
असो. तो एक शेप्रेट विषय आहे.

"गतकाळच्या पृथ्वीच्या आठवणी"तला भविष्यकाळ अशा बाळबोध आणि थिल्लर कल्पनांना फाटा मारून थोड्या मोठया माणसांचा भविष्यकाळ आपल्याला दाखवतं.
मुख्य म्हणजे अंतराळ प्रवास, यानं आणि एकंदरीतच विश्वाच्या स्वरूपाबद्दल जरा प्रगल्भतेने विचार करतं. भविष्यकाळ वाटतो तितका साधासोपा नाही आणि त्याला अनेक पैलू असतील हे आपल्याला उलगडून दाखवतं.
"गतकाळच्या पृथ्वीच्या आठवणी." वाचताना कित्येकदा थांबून रेफरन्सेस वाचले जातात, लेखकाच्या चुकाही दिसतात. पण मांडायला गेलेलं दृश्य इतकं भव्य आणि मेंदू दिपवणारं आहे की माझ्यातर्फे असल्या कितीही चुका लेखकाला माफ.
सलाम आहे आपला.
===================================
नमनाला घडाभर तेल घातल्यानंतर पुस्तकावर येतो. कथा वगैरे सांगायचा प्रश्नच येत नाही. एका वाक्यात उत्तर द्यायचं झालं तर "गतकाळच्या पृथ्वीच्या आठवणी" हेच ह्या पुस्तकाचं कथानक आहे.
मला पुस्तकातल्या स्पॉयलर्स टाळायच्या आहेत आणि पुस्तकाबद्दल बरंच बोलायचंही आहे. तेव्हा मी इतर पुस्तकांमधल मजकूर आणि त्याचं "गतकाळा..."शी साम्य ह्याबद्दल लिहीन .

१. स्पेस किंवा अवकाश हा विषय चावून चोथा झालेला आहे. त्यात नाविन्य आणणं कठीण काम. हार्ड सायन्स फिक्शन हा तसा कठीण प्रकार. ह्यात माणसांना कमी महत्त्व असतं. जे काही महत्त्व आहे ते इथे विद्न्यानालाच. उदा. "rendezvous with rama" ही क्लार्कची कथा. ह्यात माणसांमाणसांमधले संबंध, व्यक्तीचित्रं हा प्रकार दुय्यम आहे. असं बघायला गेलं तर ही खरं तर लेखकाची कमजोरी. जर माणसं चितारता आली नाहीत तर मग लेखनाच्या मुख्य उद्देशालाच हादरा बसायला हवा, पण तसं होत नाही.
कारण ही माणसं "rendezvous with rama" मधे जे काही जग अनुभवतात, ते इतकं वेगळं आणि इतकं अनाकलनीय आहे की त्याला चितारून वाचकांपुढे ठेवायला प्रचंड ताकदीचा लेखक हवा.

"गतकाळच्या पृथ्वीच्या आठवणी"मधे अशा अनेक संकल्पना चितारल्या आहेत ज्यांची कल्पना करणं आपल्याला कठीण आहे. त्या "फँटसी" किंवा "परीकथा" नाहीत. त्यांना सणसणीत शास्त्रीय आधार आहे. ह्या शास्त्रीय आधारांवर बेतलेल्या अनेक कथा गुंफून लेखकाने एक सलग पट निर्माण केलाय.

२. बाकी कुठल्याही पुस्तकांत नसलेली महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे - पट. स्केल. विषयाचा अवाका.
अवकाश, अंतराळ ह्या कल्पनेची भव्यता समजणं अतिश्य कठीण आहे. सूर्यापासून ३० प्रकाशवर्ष दूर म्हणजे काय आणि किती लांब? हे सांगणं अशक्य आहे.
आपण भले म्हणू की हे अंतर कापायला सध्याच्या सर्वाधिक वेगवान यानाला २०००००३०४३०४२३४२३४२३४२३४ वगैरे वर्षं लागतील- पण ते तितकं साधं नाही.
असे काही तारे - त्यांच्या दीर्घिका- त्यांचे समूह- त्या समूहांचे समूह. बरेचदा सायन्स फिक्शन अशा अंतरांना सोप्पं करून टाकतं किंवा अवाक्यात तरी आणतं.
पण परिस्थिती त्याहून गंभीर असेल तर? समजा ही अंतरं पार करताच आली नाहीत तर? विश्वात असे बंद कोपरे असतील जिथे जाताच येत नसेल तर?

"गतकाळच्या पृथ्वीच्या आठवणी" मांडताना वारंवार जाणवतं की कथेची खरी ताकद आहे ती ह्या विस्तृत पटात. अवकाशाचा विचार करताना लेखकाची ह्या पटावर विचार करायची ताकद हवी. पृथ्वीवरच्याच अंतरांचा विचार करून लिहिलेली अवकाशकथा म्हणजे मग मराठी चित्रपटात बंगल्यात बसून शिक्रणाचा ब्रेकफास्ट केल्यागत प्रकार आहे.

३. शस्त्रं. भविष्यकाळातला माणूस किंवा अतिशय प्रगत परग्रहवासी - काय आणि कशी शस्त्रं वापरतील? चित्रपटात अगदी बाळबोध पद्धतीने हे दाखवलं जातं.
उदा. स्टार वॉर्समधल्या लेसर तलवारी. किंवा मग पृथ्वीचा विनाश करू शकतील इतका मोठा बाँब. बस. कल्पनेच्या भराऱ्या इथवरच संपतात.

पण हजार वर्ष पुढारलेली संस्कृती काय करू शकते ह्याची चुणूक आपल्याला ह्या पुस्तकात बघता येते. इतकी पुढारलेली संस्कृती किती उर्जा वापरेल आणि त्या उर्जेचा वापर कशाप्रकारे करू शकेल हे शास्त्रीय माहितीवर आधारित असेल तर त्या आधारावर किती वेगळं सायन्सफिक्शन चितारता येतं ते कळतं.

हार्ड सायन्स फिक्शन ह्या प्रकारात हे पुस्तक मोलाची भर घालतं.
======================
असो. जे कुणी सायन्स फिक्शनचे फ्यान असतील त्यांनी नक्कीच वाचावं.
शिवाय मराठीत ह्या पुस्तकाबद्दल कुठे काही लिहिलेलं दिसलं नाही म्हणून ही एक छोटेखानी भर.
पुढे काही सुचलं तर आगाऊपणे हाच लेख पुन्हा वाढवून लिहीन.

पुस्तकाचे तपशील -
https://en.wikipedia.org/wiki/Remembrance_of_Earth%27s_Past