काळ सोकावू नये म्हणून...
(कथित घटनेच्या सत्यासत्यतेविषयी समाजमाध्यमांवर संशय व्यक्त झाल्यामुळे लेखिकेने लिहिलेला प्रतिसाद)

मी केलेल्या श्री देवी माऊली मंदिर, झोळंबेच्या पोस्टने भरपूर गदारोळ झालेला आहे. पण झोळंबेच्या लोकांची बदनामी करणे किंवा गदारोळ करणे, हा त्यामागचा हेतू नव्हता. आपण अमूल्य, अलौकिक अश्या वारश्याला कसे दुर्दैवीपणे मुकलो, हे नुकसान किती मोठे आणि कधीही भरून न येणारे आहे, हे सर्वांना कळावे म्हणून केले होते. आणि असे नुकसान परत होऊ नये त्याबद्दल सर्वांनी विशेषत: कोकणवासीयांनी काळजी घ्यावी, अशी अपेक्षा करून मी ते लिखाण केले होते.

झोळंबेच्या गावकऱ्यांशी गेली 2 ते 3 वर्षे गोव्याचे राजेंद्र केरकर सर मोठ्या आस्थेने चर्चा करत होते. आम्ही सर्व त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली काम करत होतो. सर्व मंदिराचा भाग ढासळला नव्हता. गाभाऱ्याच्या एक भिंतीला एक छोटी भेग / चीर होती, आम्ही, architects आणि engineer नेऊन measurements, conditional mapping आणि documentation केले होते. इमारतीला काही संभाव्य धोका आढळला नाही. ते थोड्या आर्थिक साहाय्याने दुरुस्त होण्यासारखे होते.

तसेच, मंदिराचे शास्त्रीय संवर्धन व्हावे म्हणून सर्व प्रकारची मदत देऊ केली होती. कुठले ही बांधकाम १०० वर्षे झाली की deemed हेरिटेज होऊ शकते आणि त्या निकषावर याचे long term conservation व्हावे, असे सुचवले होते. १०० वर्षापूर्वीचे कुठलेही बांधकाम सार्वजनिक वारसा ठरतो आणि त्यामध्ये सर्वांचा stake असू शकतो, लोक आपली मते मांडू शकतात. स्थानिक मताला नेहमी अग्रक्रम दिला तरी तांत्रिक कायदेशीर बाजू ही तितक्याच महत्त्वाच्या असतात.

गाभारा पाडून झाला आहे, चित्रं नष्ट झाली आहेत. सभामंडप टिकवला असला तरी मूळ चित्रे व बांधकाम नष्ट झाले आहे. गाभारा परत उभारून अगदी तसाच्या तसा बांधला तरी त्याचे मूळचे वारसा मूल्य, कलेचे नुकसान भरून काढता येत नाही. "बूंद से गई वो हौद से नाही आती" हे दुर्दैवाने म्हणावे लागेल!

मंदिर संरक्षित झाले असते तर ते सिंधुदुर्गातील पाहिले संरक्षित मंदिर ठरले असते आणि सर्व लोकांनी गावकऱ्यांचे खूप कौतुक केले असते. त्याच बरोबर त्याला तीर्थक्षेत्राला दर्जा मिळवून देण्यासाठीही आम्ही प्रयत्नशील होतो. सिंधुदुर्ग शासन गॅझेटमध्ये ह्या मंदिराला मान्यता मिळावी म्हणून मी स्वतः काम करत होते.

माझा कुठल्याही गावकऱ्यांवर वैयक्तिक राग नाही. तिथल्याच बाजूच्या दाभिल गावचे बाळकृष्ण गवस आमचे चांगले मित्र आहेत व दाभिल गाव परिसर आणि संस्कृती वाचवण्यासाठी आम्ही एकत्र आहोत.

झोळंब्याचे गावकरी म्हणत असतील की मंदिर पडले नाही. तसे असेल तर सर्वात आनंद मलाच असेल. तसे त्यांनी पुरावे दिले तर सगळ्यांचे समाधान होईल. मी माझी पोस्ट ही आनंदाने मागे घेईन!

मंदिर संस्था आणि संलग्न विषय :
मंदिर संस्था ही एक ecosystem असते, त्यात धर्मकारण ,समाजकारण, राजकारणाबरोबर सांस्कृतिक व्यवहार,वारसा, कला, स्थापत्य, दैवतशास्त्र, मूर्तीशास्त्र, धारणा, तत्त्वज्ञान, पर्यटन, शासन धोरण या सर्व गोष्टींचा अंतर्भाव असतो.

त्यामुळे हा गावच्या लोकांचा प्रश्न आहे, बाहेरच्यांचा काय संबंध असे म्हणणे, हे कमालीचे अपरिपक्व सुलभीकरण झाले.

स्थानिक किंवा शहरी लोकांना माहीत नसले तरी त्याचे नियम, कायदे, प्रक्रिया अस्तित्वात आहेत. वन खाते, पुरातत्व खाते, सांस्कृतिक खाते यांची जमिनीवरची उपस्थिती कमी जाणवते किंवा ती बहुतांशी संघर्षात्मक किंवा नियामक स्वरूपात दिसून येते त्यामुळे साहजिक एक अविश्वासाचे नाते तयार होऊ शकते. अर्थात, गेल्या काही वर्षांत यातील अनेक विभाग मोठ्या प्रमाणात लोकाभिमुख होत आहेत, त्याचे चांगले परिणाम आपल्याला लवकरच दिसून येतील. झोळंबेच्या बाबतीत पुरातत्व उप-संचालकांनी जागेवर येऊन पाहणी व मदत करायची तयारी दाखवली होती.

अज्ञान, भीती किंवा स्वार्थ यातून कदाचित संवाद घडणे अवघड होत असेल पण झोळंबेच्या बाबतीत तो घडावा म्हणून राज्य पुरातत्व खाते व कलेक्टर यांनी वेळीच योग्य पावले उचलली होती. त्यामुळे, JCBने एक रात्रीत घाईघाईने कावी चित्र असलेला गाभारा पडला गेला, हे कृत्य बेकायदेशीर आणि धक्कादायक ठरते.

चित्र, स्थापत्य, मूर्ती आणि स्थानिक लोकांची आस्था ह्या सर्व गोष्टी तितक्याच महत्त्वाच्या आहेत. स्थानिकांचे माउलीवरील प्रेम आणि आस्था खूप प्रशंसनीय आहे, ते फार सुंदर महोत्सव इथे दर वर्षी साजरा करतात. त्यातून गावचे सांस्कृतिक ऐक्य ही छान दिसते, या सगळ्याबद्दल मला झोळंबेवासीयांचे कौतुक आहे. त्यांनी दहा वर्षांपूर्वी mining विरुद्ध आवाज उठवून जनमताचे एक चांगले उदाहरण घालून दिले होते, माउली मंदिर परिसर वाचवला होता. दहा वर्षांत तडकाफडकी मूळ मंदिर नष्ट करावे असे नक्की काय घडले, हे मात्र कळत नाही!

स्थानिकांच्या आस्थेचा आदर नक्कीच आहे पण कधी ही भरून येणार नाही असे नुकसान होणार असेल तर निश्चित पावले संयमाने उचलली जावी, अशी अपेक्षा होती. त्यात काही गैरवाजवी आहे असे मला / आम्हाला वाटत नाही.

संवादाअंती शेवटी गावकऱ्यांनी अगदी गाभारा पडायचा निर्णय घेतला असता तरी भित्तिचित्रे एखाद्या संग्रहालयात जपून ठेवण्याची व्यवस्था करण्याची आमची तयारी होती. पण दुर्दैवाने आज ते अशक्य आहे!

मंदिर जीर्णोद्धार, आव्हाने आणि संवर्धन :-
मंदिर जीर्णोद्धार हा प्रश्न मोठा जटिल आहे, फेसबुक चर्चेपुरता मर्यादित नाही. झोळंबे हे एक उदाहरण झाले. पण एका गावातील गावकऱ्यांना दोष देण्याचा हेतू नाही. It is a systemic failure on multiple grounds and requires policy reform! पुरातत्व खाते वन खाते सांस्कृतिक खाते यांचे तळागाळात अस्तित्व आज कमी आहे, पण वारसा धोरण नीट राबवले जाऊ शकते. आपल्याकडचे काय जपायला हवे, त्याबद्दलची सौंदर्यदृष्टी त्याचे वारसा मूल्य अजून संपूर्ण उमजले नाहीये.

जीर्णोद्धार आणि संवर्धन संरक्षण ह्या तिन्ही वेगळ्या प्रक्रिया आहेत. जीर्णोद्धाराने मूळ वास्तूत मोठे बदल केले जातात ज्यात त्याच्या मूळ स्वरूपाला धक्का लागतो व वारसामूल्य नष्ट होते. मूळ वास्तूत विपरीत, संदर्भ सोडून बदल केले जातात, त्याचे बांधकाम मूळ साहित्य सोडून केले जाऊ शकते. संवर्धन शास्त्राची जाण नसणारे अनेक architects हे काम करताना दिसतात. संवर्धनशास्त्र प्रक्रियेने मूळ वास्तू दुरुस्ती, देखभाल करून वर्षानुवर्षे टिकावी त्याचे आयुष्य वाढावे, ती उर्जित अवस्थेत यावी म्हणून प्रयत्न केले जातात. संरक्षणामुळे मुख्यत: पुरातत्वीय संरक्षणांचे त्याचे कायदेशीर संरक्षण होऊन विपरीत नुकसान होण्यापासून शासकीय यंत्रणेद्वारे कृती होते.

गावकऱ्यांना जुनी मंदिराची देखभाल दुरुस्ती करायला किती त्रास होतो, याची मला पुरेपूर जाणीव आहे. ते किती खर्चिक प्रकरण असते, त्याला लागणारे कुशल कारागीर उपलब्ध होत नाही, नवीन स्थापत्य विशारद यांना अनुभव नसणे, ह्या अनेक समस्या गावकऱ्यांना भेडसावत असतात. अनेक गावांमधून गावराहाटी, मानकरी, ट्रस्ट यांचे जुने वाद विकोपास गेलेले असतात. त्यातून गावांमध्ये तणावाचे वातावरण असते. देव, देवाचार, चाळे, अमानवी शक्तींबद्दलची अनाहूत भीती ही स्थानिकांना लोकांना निष्क्रिय बनवते.

देखभाल व संवर्धनासाठी योग्य शासन निधी उपलब्ध होत नाही, लोक वर्गणीतून कामे केली जातात.

कोकणातील लोकांचे आणि चाकरमान्यांचे मला ह्याबद्दल नेहमी कौतुक वाटते, की त्यांची गावाशी नाळ अजून शाबूत आहे आणि त्या संदर्भात नेहमी प्रयत्नशील असतात. त्यातून गावरहाटीची अनेक लोकोपयोगी आणि धार्मिक कामे होताना मी पाहिली आहेत.

कोकणात आणि इतरत्र जीर्णोद्धाराचे वारे असले तरी काही चांगल्या संवर्धनाची मोजकी उदाहरणेही आहेत. जसे की रामेश्वर मंदिर, गिर्ये, देवगड. मुळात वारसा, पुरातत्व, इतिहास ह्या विषयी लोक अनभिज्ञ आणि उदासीन आहेत, त्या संदर्भातील कायदे आणि धोरणे त्यांना माहीत नाहीत.

स्थानिक गावरहाटी ही गावाला सांस्कृतिकरीत्या बांधून ठेवते, अनेक गोष्टी राखते पण अनेकदा त्यातून अनेकदा खूप टोकाचे वादही होतात. गावाचा बाहेरील जगाशी संवाद समन्वय वाढायला हवा त्यातून जुन्या नव्याची घुसळण होऊन योग्य आणि शास्त्रीय निर्णय प्रक्रिया राबवता येईल.

चुकीचा प्रचार आणि संवाद :

गावातले विरुद्ध बाहेरचे, अभ्यासक विरुद्ध गावातले असे चुकीचे narrative प्रचलित करण्यात आपल्या सर्वांचे समाज म्हणून मोठे नुकसान आहे आणि त्यातून कुठले उपाय, तोडगे निघणार नाहीत! गावातही अनेक मतांचे stakeholders असतात आणि बाहेरच्यांचेही बरे-वाईट stake असू शकतात, ते ओळखणे गरजेचे आहे. खऱ्या जगात binary मध्ये विचार करणे, हे बालिशपणाचे समजले जाते. अभ्यासक व वारसाप्रेमींइतकी निर्व्याज आस्था असलेले गावकऱ्यांना कोणी मिळणार नाही. त्यांचे शास्त्रीय ज्ञान आणि स्वयंसेवी वृत्तीचा फायदा गावाने करून घ्यायला हवा. त्याला सनदशीर मार्ग, कायदा आणि शासकीय यंत्रणेची जोड हवी.

झोळंबेच्या बाबतीत जरी नाइलाज म्हणून तातडीने पुरातत्व खाते व कलेक्टर यांना पाचारण करावे लागले तरीही संवाद, समन्वय, संविधान आणि स्थानिकांशी जोडून घेऊन काम करण्यावर माझा गाढा विश्वास आहे. माझ्या इतरत्र चाललेल्या कामातही हे तुम्हाला नक्की दिसून येईल.

ह्या मंदिरे संवर्धन आणि संरक्षण या विषयाबद्दल कोकणातील गावकरी, अभ्यासक, वारसा प्रेमी, सामाजिक संस्था, शासन अधिकारी व इतर stakeholders शी संवाद सुरू रहावा म्हणून आम्ही एकत्रित कार्यशाळा व संवाद सत्रे घेण्याचा विचारात आहोत. त्यासाठी आपण सर्वांनी यावे व ह्या विषयाबद्दल सर्वंकष चर्चा व्हावी, पुढे साधक कृती घडावी म्हणून नक्की सहभाग नोंदवा!

त्याचा तपशील लवकरच देण्यात येईल. याविषयी आपण माझ्याशी संपर्क साधू शकता.

साईली पलांडे-दातार
9881009826
sailikdatar@gmail.com
(महाराष्ट्र राज्य गॅझेटियर मंडळ सदस्य)