खट्टरकाकांचे ‘रामायण’

( प्रो. हरी मोहन झा (1908 – 1984) यांच्या ‘खट्टर काका’ पुस्तकातील रामायण या मूळ हिंदी लेखाचे स्वैर रूपांतर ऐसी अक्षरेच्या वाचकांसाठी देत आहे. या पुस्तकातील लेख 1950च्या दशकात लिहिलेले असले तरी आजही त्यातील विनोद, विडंबन व आशय आपल्याला अंतर्मुख करणारे आहेत.
'खट्टर काका' हे त्यांचे विनोदी अंगाने लिहिलेले हिंदी भाषेतील पुस्तक भरपूर गाजले. परंतु प्रो. हरीमोहन झा यांना केवळ विनोदी लेखक म्हणून ओळखणे त्यांच्यावर अन्याय केल्यासारखे होईल. ते मुळात तत्वज्ञानाचे अभ्यासक होते व संस्कृत, इंग्रजी भाषेवर त्यांचे प्रभुत्व होते. पाटणा विद्यापीठाचे मैथिली भाषेचे ते तज्ञ होते. मैथिली भाषेतील सौंदर्य फुलवून सांगणाऱ्या त्यांच्या पुस्तकांना भरपूर प्रसिद्धी मिळाली. )

डिस्क्लेमरः हा लेख कुणाच्याही भावना दुखवण्यासाठी लिहिलेला नसून रामायणाच्या संबंधातील एक (गंमतीशीर) विचार एवढाच त्यामागचा हेतू आहे याची कृपया नोंद घ्यावी.

खट्टरकाका कट्ट्यावर बसून बेदाणे निवडत होते. गल्ली-बोळात रामनवमी उत्सवाचा माहोल पसरला होता.

“काका, आज रात्री रामायणातील रामकथा ऐकण्यासाठी मैदानातील कार्यक्रमाला येणार आहात का?” माझा प्रश्न

“कुठला भाग?”

“सीतेच्या वनवासाची कथा. तिच्या अरण्यवासाबद्दलची.”

“मग मी नाही येणार.”

“का हो काका? राम हा अत्यंत नीतिमान, मानव वंशातील थोर व जगातील असामान्य असा पुण्यपुरुष होता ना?”

“हो, खरोखरच तसा होता. म्हणूनच एका असहाय अबलेला त्यानी दुःखात लोटले. आपल्या पत्नीला घराबाहेर ढकलून दिला. एका महिलेचे नाक कापले. एका प्रकारे त्याचे शौर्य म्हणजे महिलांना रडविणे व त्यांचा अंत पाहणे.” काका म्हणाले.

“काका, परमेश्वराला मानव जन्म घेतल्यानंतर हे सगळे करावेच लागतात!”

“इतक्या क्रूरपणे ती करायची गरज होती का? खरे पाहता त्याच्या या प्रकारच्या वागण्याला मी त्याला दोष देत नाही. लहानपणी त्याला विश्वामित्रासारखा गुरु भेटला व त्यानी ताटकेला मारून टाकण्याचे शिक्षण दिले. हे त्याचे दुर्दैवच ठरले. नाहीतर त्याचा पहिला बाण एका स्त्रीच्या छातीत घुसला असता का? विश्वामित्राचे मार्ग औरच होते. त्याला जगाचे मित्र व्हावेसे वाटत होते म्हणून त्या नावाचा हट्ट धरला. खरे पाहता त्या काळचे व्याकरणच त्यानी बदलून टाकले. इतर सर्व ऋषी-मुनी राजर्षी वा ब्रह्मर्षी या नावाने ओळखले जात होते. त्यानी ती वर्णव्यवस्थाच बदलून टाकली. वसिष्ठाच्या विरुद्धच्या वैरत्वासाठी नैतिकतेला नदीत बुडवून टाकले. असा माणूस रामाला काय शिकवू शकतो? ज्याच्याजवळ नाही ते दुसऱ्याना कसे काय देऊ शकतो?” काकांचा प्रश्न

“काका, राम म्हणजे न्यायाचा मूर्तीमंत पुतळा. न्यायासाठी आपल्या बायकोचासुद्धा त्यानी त्याग केला. खरे की नाही?”

“नाही बेटा, तसं काही दिसत नाही. मुळात त्याच्या घराण्याचीच ही परंपरा होती. त्याच्या वडिलानी त्याला वनवासात पाठविले. रामानी सीतेबद्दल तेच केले. तू न्याय म्हणत होतास ना. हा कसला न्याय? कुणीतरी काहीतरी म्हटले म्हणून कुणाला तरी शिक्षा देतात का? खरोखरच त्याला न्याय द्यायचे असते तर राजदरबारी दोन्ही पक्षाना समोरासमोर बोलवून साक्षी-पुरावे तपासून न्याय दिला असता. परंतु त्यानी तसे काही केले नाही. तडकाफडकी सीतेला जंगलात सोडून देण्याची आज्ञा दिली. याला न्याय म्हणतात का? एका सामान्य प्रजेइतका सुद्धा या राणीला हक्क नव्हता का?”

“परंतु आपण जनतेच्या मतांना किंमत देतो, हे रामाला सिद्ध करायचे होते.”

“असे काही नसावे. अयोध्येच्या जनतेला सीतेला राज्यातून हकलून द्यावे असे कधीच वाटले नाही. म्णूनच रात्री-बेरात्री एका रथात बसवून तिला जंगलात सोडण्यात आले. याला लक्ष्मण तर तयारच होता. तो काय शूर्पणखेचे नाक कापण्यासही तयार होताच! ऱथ सज्ज करून सीतेला जंगलात सोडून यायला हजर! जेव्हा सकाळी बातमी कळाली, तेव्हा अयोध्येत हाहाकार उडाला. परंतु राम अडून बसलेला. अयोध्येतील प्रजेंच्या प्रार्थनेला त्यानी किंमत दिली का? स्वतः वनवासात जातानासुद्धा तो कुणाच्याही शब्दांना किंमत देत नाही. आता सीतेच्या बाबतीत कसे काय देईल?”

“काका, तो वडिलांच्या वचनपूर्तीसाठी वनवासात गेला होता…”

“जरा तर्कशुद्ध विचार कर. वनवास म्हणजे काय अनेक जंगलात राहायचे की एकाच जंगलात राहायचे? त्यानी पहिला मार्ग पत्करला. दुसरा मार्ग पत्करला असता तर अयोध्येजवळच्या एखाद्या जंगलात चौदा वर्षे राहिला असता. निदान चित्रकूटजवळ राहिला असता तरी वडिलांचे वचन पाळल्यासारखे झाले असते. हजारो मैल भटकंती करण्याचे काही कारण होते का? तेही सीतेसारखी कोमल पत्नीला घेऊन पायी पायी चालत? मिथिलेचा सल्लागार गौतम यानी हा प्रश्न विचारल्यानंतर रामाकडे त्याचे उत्तर नव्हते. एवढेच नव्हे तर त्यानी त्याला शाप दिले. गौतमाच्या तर्काप्रमाणे विचार करणारे पुढील जन्मी कोल्हा म्हणून जन्म घेतील असा तो शाप होता. हा काय प्रतिवाद होऊ शकतो का? तार्किक चर्चा म्हणजे कोल्ह्यासारखे आरडा-ओरड करणे नव्हे. कोल्हेकुई नव्हे. जर रामाने मिथिलानगरीच्या कायदा-नियमांचा थोडासा अभ्यास केला असता तरी अशा प्रकारे तो वागला नसता.”

नारळाचे तुकडे करत काकानी आपले बोलणे पुढे चालू ठेवले

“खरोखरच जनतेनी एकमताने सीतेला सोडून देण्यास सांगितले असते तर त्यानी काय केले असते? अग्नी परीक्षेतून बाहेर पडलेली सीता पवित्र असल्याची त्याला खात्री होती. मग लोक काय म्हणतील याची त्यानी का म्हणून काळजी करावी? जर लोक बंड करतील अशी भीती वाटत असल्यास भरताच्या हातात राज्य देऊन बायकोबरोबर पुन्हा एकदा जंगलात जाऊन राहिला असता. असे केले असते तर राम खरोखरच आदर्श पुरुष झाला असता. रामाला राज्य कसे करावे हे माहित असेल, परंतु पत्नीचे प्रेम काय असते याची कल्पना नव्हती. राणी सीता सिंहासनाचा त्याग करून पातीव्रत्य संभाळली. परंतु रामाने सिंहासनाचा त्याग केला नाही. इंग्लंडचा राजा, आठवा एड्वर्ड यानी सिंप्सन या प्रेमिकाशी लग्न करता यावे म्हणून सिंहासनाचा त्याग केला.”

“काका. सीतेला जंगलात सोडून दिल्याबद्दल तुम्ही फारच मनाला लावून घेतलेले दिसते.”

“का नाही? सीतेचे पूर्ण आयुष्यच दुःखात गेले आहे. ती कधीही सुखात नव्हती. पहिल्यांदा नवऱ्याबरोबर जंगलात राहू लागली. थोडीशी उसंत मिळाल्यावर राजमहलात चार सुखाचे दिवस काढायचे असे वाटत असतानाच एका निराश्रितासारखे रानावनात तिची रवाना करण्यात आली. जेव्हा ती वनवासात असताना हरवली तेव्हा तो बायकोसाठी धाय मोकलून रडत होता. त्यासाठी समुद्रावर पूल बांधला. परंतु लंकेहून परतल्यानंतर सीतेला घरदार परके झाले. म्हणूनच मिथिलावासी पश्चिमेकडील लोकांना मुलगी देण्यास तयार नसत.”

काकांच्या डोळ्यात अश्रू दिसू लागले.

“सीतेसारख्या राणीची किती हेळसांड? काया, वाचा मनसा ती रामाची आराधना करत असे. पावलोपावली ती त्याच्या मागेमागे राहिली. दाट जंगलातील खाच खळगे तुडविली. अग्नी परीक्षेच्या वेळी त्याच्या शब्दासाठी आगीत उडी मारली. आगीत उडी मारण्यापूर्वी तिने अग्नीची प्रार्थना केली. “हे अग्नीदेवा, मी काया, वाचा मनसा रामाची पूजा केली आहे. देवा, मी किती पवित्र आहे हे तुला माहित आहे. माझ्यासाठी तू चंदनासारखा थंड हो.” तिच्या मनासारखेच झाले. ज्वाळा थंडगार झाले. सोन्यासारखी चमकत ती त्या दिव्यातून पार पडली. अशा पवित्र स्त्रीशी त्याचे असे वागणे...तेही ती आठ महिन्याची गरोदर असताना.. या क्रूरपणाला सीमा नाही. सीता ही खरी मैथिलीची पुत्री. तशी हार मानणारी नाही. म्हणूनच तिने हे सर्व सहन केले. दुसऱ्या कुठल्या राज्याची असती तर तिने तिचा इंगा दाखविला असता. मला सांग, रामाला तिचे संबंधच तोडायचे असते तर तिला माहेरी पाठवून द्यायला हवे होते. पाठवता आले नसता का? तसे न करता तिला दाट जंगलात पाठवून दिला. तिला न्याय मिळण्याची शक्यता दिसली नाही. म्हणूनच ती जन्माला आलेल्या भूमातेच्या उदरात नाहिशी झाली. इतक्या पवित्र महिलेची अशी का दशा व्हावी? म्हणूनच तिला पोटात घेताना भूमातेचे दोन तुकडे झाले.”

मी त्याना समाधान करण्याचा प्रयत्न करत होतो. “हे सर्व त्या परीटामुळे घडले..”

काका रागाने लालबुंद झाले. “मला सांग. तो परीट गाढवावरून खाली पडल्यास मी तुझ्या काकूला बाहेर काढेन का? काढणार नाही. रामाचा भरपूर वेळ निषाद, केवट, भिल्लिणी, गरुड पक्षी, अस्वल, माकडं यांच्या संगतीत गेला होता. हो की नाही? मंथरेसारख्या एका यःकश्चित दासीचे सहा शब्द ऐकून बापाने मुलाला अरण्यात धाडले. व हा माणूस एका मूर्ख परिटांचे ऐकून आपल्या गरोदर बायकोला जंगलात पिटाळतो. घरात मंथरा तर बाहेरचा रामाचा गुप्तहेर दुर्मुख.. “

“काका, हे सर्व नैतिकतेच्या रक्षणासाठी केली असेल..”

“कसली डोंबलाची नैतिकता.. सगळे अनैतिक. नैतिकतेची एवढी चाड असती तर झाडाच्या मागे लपून वालीवर बाण सोडला असता का? त्याला समोर बोलवून मारू शकला असता. रघुवंशातील लोक यमालासुद्धा घाबरत नाहीत या प्रौढीचे काय झाले? म्हणूनच मरते वेळा वालीने “महात्मा, तू धर्मरक्षणासाठी, धार्मिकतेसाठी जन्म घेतलास. परंतु तू एका शिकाऱ्यासारखे विश्वासघात करत मला मारलास.” सुग्रीवाची पत्नी, तारा हिला पळवून नेल्याबद्दलच्या वालीच्या दुष्कृत्याला शिक्षा म्हणून वालीला मारत असल्यास त्या प्रकारचाच अपराध करणाऱ्या सुग्रीवाला तोच न्याय का लावला नाहीस? रामायण लिहिणाऱ्या लेखकानी ही चूक कबूल करयाला हवे होते. सुग्रीवाचा अपराधही वालीसारखाच होता. परंतु रामाने वालीची शिकार करून मारून टाकले. रावणाच्या मृत्युनंतर विभीषणाने मंडोदरीशी विवाह करून अशाच प्रकारचा अपराध केला. परंतु त्याच्या स्वप्नातसुद्धा हे अपराध आहेत असे आले नसेल. शेवटी मृत्युची शिक्षा कुणाला मिळाली तर शंभूकाला. बिचारा तो तर तपश्चर्या करत होता.”

“परंतु त्याच्या न्यायबुद्धीमुळे रामाला पुरुषोत्तम म्हटले जाते...”

“तू म्हणू शकतोस. मला तर तो बालिश वाटतो. लहान मुलासारखे जंगलातील सोनेरी हरिणाच्या मागे त्यानी का पळत जावे? सुग्रीव त्याचा मित्र असूनसुद्धा सीतेला शोधण्यात उशीर झाला म्हणून त्याच्यावर बाणांचा वर्षाव का करावा? समुद्रावर बाण सोडण्यात का घाई केली? युद्धभूमीवरील लक्ष्मणाचा पराजय बघून हा का शोकाकुल झाला? आपल्या मनाचा समतोल नियंत्रण करू न शकणारा हा राम खरोखरच शूर होता का?”

काका बदामाचे तुकडे तोंडात टाकत होते. व पुढे म्हणाले,

“जास्त विचार केल्यानंतर रामाची यात काही चूक नाही, असे मला वाटत आहे. कारण त्याचे वडील, दशरथही अशीच घाई करत होते. ते शिकारीला गेले. नदीकाठचा आवाज ऐकला. धनुष्याला बाण लावला व जिथून आवाज ऐकू आला तेथे बाण सोडले. आपण एखाद्या माणसावर बाण सोडला याचा विचारही त्यानी केला नाही. बिचाऱ्या श्रवणबाळाला जीव गमावले लागले व श्रवणबाळाच्या अंध वडिलांना मुलाच्या मृत्युमुळे हृदयाघाताचा धक्का बसला. जवळ आलेल्या दशरथाला पुत्रशोकाचा शाप देत त्यानी मृत्युला कवटाळले. अगोदरच दोन राण्या असताना या वृद्ध दशरथानी अजून एका तरुणी, कैकेयीशी विवाह केला. स्वतःच्या जिवापेक्षा तरुण पत्नी जवळची वाटली. युद्धाला जाताना रथात तरुण कैकेयीला स्वतःच्या शेजारी बसवले. कसला मोडका-तुटका रथ होता कोण जाणे. ऐनवेळी रथ मोडला. नाव जरी दशरथ असले तरी त्याच्या जवळ एकच रथ होता! रथ उलटू नये म्हणून त्या तरुण कैकेयीने आपले मनगट चाकात घुसवून रथ उलटण्यापासून वाचविले. तिचे मनगट खरेच मजबूत असावेत! चाकाच्या धुऱ्यात (axle) हात घातला तरी हात तुटला नाही. तिच्या पराक्रमामुळे दशरथचा जीव वाचला. मागचा पुढचा विचार न करता ‘काय हवे ते माग’ म्हणून त्यानी तिला विचारले. तिने जर आकाशातील तारे तोडून आणण्यास सांगितले असते तर कसली फजीती झाली असती! काही वेळाने तिने ज्येष्ठ पुत्र रामाला वनवासाला पाठविण्याची मागणी केली. त्याला फार वाईट वाटले. तरी बरे समंजस कैकेयीने दशरथाचे काळीज मागितले असते तर हा नीतीमान राजा काय केला असता? एवढेच नव्हे तर, एकदा शब्द दिल्यानंतर धाय मोकलून रडण्याला काही अर्थ नाही. चौदा वर्षाच्या वनवासानंतर रामाला राज्य परत मिळाले असतेच की! थोडीशी सहिष्णुता दाखवायला हवी होती. रामाचा वनवास संपेपर्यत वाट बघणे शक्य होते. एवढे जर पुत्रप्रेम असल्यास रामाबरोबर दशरथही जंगलात जाऊ शकला असता. हे काहीही न करता ‘हाय रामा, हाय रामा’ करत रडत रडत प्राण सोडला. खरा क्षत्रिय मनाने एवढा कमकुवत असूच शकत नाही...”

काका एकदा मागे लागले की काहीही अर्धवट सोडतच नाही. आज त्यांच्या तावडीत दशरथ सापडला होता.

“काका! रामायणात प्रत्येकाला शिकण्यासारखे काहीना काही तरी आहेच...” मी म्हणालो

“मलाही यातून भरपूर काही शिकायला मिळाले. प्रत्यक्ष वस्तू न बघता धनुष्यातून बाण सोडू नये; विचार न करता कुणालाही वचन देऊ नये; व नंतर वचन दिल्याबद्दल पश्चात्तापाने छाती आपटून घेऊ नये...”

“काका, तुम्ही फक्त त्याच्या कमजोरपणावर बोट ठेवत आहात...”

“बर, तू मला त्याची एक तरी चांगली बाजू दाखव बघू.”

“राजा दशरथ सत्यवचनी होता..”

“हो. तो इतका सत्यवचनी होता की श्रावणबाळच्या आंधळ्या आई-बाबांना आपणच श्रावणबाळ आहोत, अशी नक्कल केली.”
“राम तर आज्ञाधारक पुत्र होता..”

“हो, म्हणून तर वडील गेल्याची बातमी ऐकल्यानंतर तो वडिलांचे मृतदेह पाहण्यासाठी परतसुद्धा आला नाही. थोरला मुलगा असूनसुद्धा वडिलांच्या मृत्यु पश्चात कुठलेही विधी केले नाहीत. काहीही न झाल्यासारखे दक्षिण दिशेकडे निघून गेला.”

“... लक्ष्मणाचे अवर्णनीय बंधुप्रेम...”

“बरोबर एका भावासाठी दुसऱ्या भावावर, भरत वर, त्यानी बाण उगारला...”

“भरताची असाधारण त्यागवृत्ती...”

“चौदा वर्षे भाऊ वनवासात असताना एकादाही भरत त्यांना भेटला नाही की साधी विचारपूस केली नाही. राजधानीतील कामे इतके होते की बिचाऱ्याला फुरसतच मिळाली नाही. बरोबर? जर याचे सैन्य मदतीला असते तर रामाला वानरसेनेची गरजच पडली असती का?”

“मारुती त्याचा निःसीम भक्त होता...”

“हो, तो अगोदरच्या, सुग्रीवाची चाकरी सोडून नवीन मालक, रामाचा तो भक्त झाला.”

“विभीषणाइतका आदर्श ....”

“या माणसाच्याबद्दल अनेक मतप्रवाह आहेत. लंकेच्या विनाशासाठीचा घरातला तो गुप्तहेर होता. त्यामुळेच ‘अशा विभीषणापासून देशाला वाचव’ अशी नंतरच्या काळात प्रार्थना करत होते.”

“तुमच्या मते रामायणातील एकही व्य्क्ती आदर्श नव्हती की काय?...”

“का नाही, संपूर्ण रामायणात माझ्या दृष्टीने एकच व्यक्ती आदर्श होती.”

“कोण?”

काका हसत म्हणाले, “रावण”

“काका! तुम्ही कायमच सगळ्या गोष्टींची चेष्टा करता.”

“चेष्टा नव्हे. तू त्याच्यातील एक तरी दोष दाखवू शकतोस का?”

“काका, तुम्ही फारच ग्रेट आहात! सगळ जग रावणाला शिव्या घालते. तुम्हाला मात्र त्याच्यात एकही दोष सापडत नाही. कमाल आहे!...”

“……”

“बोला. मनातले बाहेर येऊ दे. त्यानी सीतेचे अपहरण करून लंकेत नेले, हे तरी मान्य करता की नाही?”

“या नीतीमान पुरुषोत्तमाला पाठ शिकविण्यासाठी त्यानी तसे केले. दुसऱ्याच्या बहिणीचे नाक कापू नये म्हणून; परक्या देशात राहिल्यानंतर इतराशी वैर करू नये म्हणून; मृगजळाच्या मागे धाऊ नये म्हणून; परस्त्रीचा अपमान करू नये म्हणून. जरा लक्ष देऊन ऐक. रावणानी सीतेला लंकेला पळवून नेले तरी त्याने तिला अपमानित केले नाही. राजमहलात घेऊन न जाता अशोक वनात तिची बरदास्त ठेवली. सर्व जण त्याला राक्षस व असुर म्हणत असले तरी कुठल्याही माणसापेक्षा त्याचे वर्तन नक्कीच चांगले होते!”

“काका! तुम्ही नेहमीच लोकांच्या विरोधातील बाजू घेता. ज्याने घोर अपराध केला त्याची बाजू घेता व करुणासागर सीतापतीवर दोषारोप करता.”

“कसला करुणासागर...? तो तर दगडाच्या काळजाचा. मिथिलेची राजकुमारी लग्नानंतर आयोध्येला आलेली पुन्हा एकदा कधी तरी माहेरी गेली का? तिच्या नशीबातच माहेरचे सुख नव्हते. म्हणूनच आम्ही पश्चिमेकडे मुली देत नाही.

“काका! सीतेच्या पतीकडील सर्व नातलगाविषयी तुमच्या मनात अढी आहे. म्हणूनच तुम्ही त्यांची एवढी निंदा करता. परंतु रामाकडे तुम्ही पाहिल्यास तुम्हालासुद्धा त्याच्यापुढे हात जोडावेसे वाटतील, नतमस्तक व्हावेसे वाटेल. खरे की नाही?”

“मी कसे काय असे करू शकेन? मी ब्राम्हण, तो क्षत्रिय. फार फार तर मी त्याला आशिर्वाद देईन. तुझ्या मनात चांगले विचार येऊ देत. यानंतर कुणी रामराज्याविषयी बोलत असल्यास ‘छी, छी, रामा’ असे म्हणण्यास आस्पद देऊ नये. माझ्यासारख्या एका ब्राह्मणाला त्याचा मंत्री नेमण्याचा सल्ला मी त्याला देईन.”

“पण काका! रामराज्य म्हणजे एक आदर्श राज्य. बरोबर?”

“खर आहे. तुलसीदासानीच एका ठिकाणी लिहून ठेवलेले आहे की रामराज्यात गरीब, वंचित, दुःखी असे कुणी असणार नाही. मी फक्त यात अपवाद म्हणून दुर्दैवी सीता असे लिहीन. आपल्या गावाचे प्रशासन रामराज्यासारखे असते तर आपल्या येथील अनेक सीताना भूमातेच्या पोटात जावून समाधी घ्यावे लागले असते.”

“काका! तुम्ही रामनवमीचा सण साजरा करत असल्यास तुमच्या मनात नक्कीच भक्ती असेलच”

“आहे की! परंतु सीतेबद्दल आहे. सीता जर नसती तर फक्त रघुपती राघव राजाराम असे भजन करावे लागले असते. त्याला कुणीही पतित पावन सीताराम असे म्हटले नसते. प्रत्येक क्षत्रिय राजा ज्या सहजपणाने दोन-तीन विवाह करतो त्याला अपवाद म्हणून रामाकडे पहायला हवे. त्यानी दुसरे लग्न केले नाही. जानकीची सोन्याची मूर्ती करून उर्वरित आयुष्यभर शोक करत राहिला. यासाठी मी त्याचे सर्व गुन्हे माफ करतो.”
“रामाचा थोरपणा सीतेमुळे होता. म्हणूनच प्रथम सीता व नंतर राम. तुलसीदास ‘मी हात जोडून प्रार्थना करतो की हे संपूर्ण जग राम व सीतामय होवो’ असे म्हणत होते. वाल्मिकीने सुद्धा सीता व तिच्या पतीची प्रार्थना करा असे म्हटले होते.”

“काका! तुम्ही एवढे सीतेबद्दल भरभरून भक्तीभावाने बोलता तर रामावर एवढी टीका का करता तुम्ही त्याच्या वडिलालाही सोडत नाही.”

काका हसत हसत म्हणाले, “एवढी लहान गोष्टसुद्धा तुला कळत नाही की काय? अरे मी सीतेच्या माहेरकडचा माणूस. एखाद्या नाव्ह्याने सासरची निंदा केली तरी मला ते मान्य होणार. वर मी ब्राह्मणसुद्धा मला कुणीही बोलण्यापासून थांबवू शकतील का? मिथिलेची माणसं अयोध्येच्या लोकावर टीका करणारच. प्रत्यक्ष परमेश्वरसुद्धा त्यांना थांबवू शकणार नाही.”

मी मुकाट्याने काकांच्या तावडीतून निसटून मैदानाकडे गेलो.