हज अनुदान

हज किंवा सौदी अरेबिया दोहोंशीही कधी संबंध न आल्याने अनुभवसिद्ध असे काही सांगू शकत नाही. पण प्रयोगाअंती किमानपक्षी पहिल्या प्रश्नाचे उत्तर देण्याचा प्रयत्न करता येईल, असे वाटते.

(१) विमानप्रवास हज यात्रेच्यावेळी खरोखरीच इतका महाग होतो का?

याबाबत एक प्रयोग करून पाहिला, तो असा:

(१) सर्वप्रथम, अमेरिकेतील सौदी वकिलातीच्या संकेतस्थळावरून हजच्या साधारण कालावधीचा अंदाज काढला. त्यावरून (अ.) हजकरिता सौदी अरेबियात कधीपर्यंत पोहोचायला परवानगी आहे, आणि (२) एकदा हजयात्रा संपल्यावर कोणत्या तारखेच्या आत परत जावे लागण्याचा निर्बंध आहे, या दोन तारखा कळल्या. त्या अर्थातच हिजरी कालगणनेनुसार आहेत, आणि हिजरी महिन्यांचे अचूक उच्चार मला माहीत नाहीत, त्यामुळे त्या तारखा हिजरी कालगणनेनुसार येथे नोंदवण्याचे धाडस मी करणार नाही. (तसेही, हिजरी कालगणनेबद्दल काहीही कल्पना नसल्यामुळे, त्या तारखांमधून काहीही थेट अर्थबोध झाला नाही. पण त्याकरिता पुढची पायरी.)

(२) त्यानंतर, अमेरिकेतील सौदी वकिलातीच्या उपरोल्लेखित संकेतस्थळावरच, इ.स. २०१२करिता हिजरी सममूल्य तारखांचे कोष्टक मिळाले, त्यावरून या दोन तारखांची इसवी सममूल्ये काढली. ती अनुक्रमे २० ऑक्टोबर (पोहोचण्याची कमाल तारीख) आणि २४ नोव्हेंबर (परतीकरता निघण्याची कमाल तारीख) अशी निघाली.

(३) त्यानंतर, भारतातील एका प्रवासएजन्सीच्या संकेतस्थळावर जाऊन, उपरोल्लेखित जाण्यायेण्याच्या तारखांकरिता मुंबई ते जिद्दा असे जाऊनयेऊन भाडे, निम्नतम वर्गाकरिता, एका प्रवाशाकरिता, तिकीट आजमितीस खरेदी केल्यास, भारतीय रुपयांत साधारण किती पडेल, याची पृच्छा केली. उत्तरे पुढीलप्रमाणे मिळाली:

एअर इंडिया
पर्याय अ: रु. ६०,१११/- (जाण्यायेण्याचे दोन्ही प्रवास एअर इंडियामार्गे, दोन्ही वेळा दिल्लीला एक थांबा अधिक औरंगाबादेस एक तांत्रिक थांबा.)
पर्याय ब: रु. ६०,१३८/- (जाण्याचा प्रवास वरीलप्रमाणे, परतीचा प्रवास जेट एअरवेज़ने विनाथांबा.)
पर्याय क: रु. ५९,९८१/- (जाण्याचा प्रवास वरीलप्रमाणे, परतीचा प्रवास कतार एअरवेज़ने, दोहा येथे एक थांबा.)
पर्याय ड: रु. ५९,८९०/- (जाण्याचा प्रवास वरीलप्रमाणे, परतीचा प्रवास कुवेत एअरवेज़ने, कुवेत येथे एक थांबा.)
पर्याय इ: रु. ४९,५७९/- (जाण्याचा प्रवास वरीलप्रमाणे, परतीचा प्रवास इजिप्तएअरने, कैरो येथे एक थांबा.)

सौदी अरेबियन एअरलाइन्स
पर्याय इ: रु. २६,८८५/- (दोन्ही प्रवास सौदी अरेबियन एअरलाइन्सने, दोन्ही प्रवास विनाथांबा.)
विविध पर्यायः रु. ३८,०८६/- ते रु. ६०,५९९/- (विविध विमानकंपन्यांच्या सहयोगाने आणि/किंवा अनेक थांबे.)

चायना सदर्न एअरलाइन्स
विविध पर्यायः रु. ३९,१४५/- ते रु. ४१,४११/- (विविध विमानकंपन्यांच्या सहयोगाने, मध्यपूर्वेत अनेक थांबे.)

जेट एअरवेज़
विविध पर्यायः रु. ३४,८५५/- ते रु. ६०,२१७/- (विविध विमानकंपन्यांच्या सहयोगाने आणि/किंवा अनेक थांबे.)
विविध पर्यायः रु. ६२,९०९/- (परतीचा प्रवास सौदी अरेबियन एअरलाइन्सने, दोन्ही प्रवास विनाथांबा.)
विविध पर्यायः रु. ६९,०७५/- (दोन्ही प्रवास जेट एअरवेज़ने, दोन्ही प्रवास विनाथांबा.)

गल्फ़ एअर
विविध पर्यायः रु. ४६,७५०/- पासून रु. ६०,३०२/- पर्यंत.

ओमान एअर
एक पर्यायः रु. ५२,००७/-

कतार एअरवेज़
एक पर्यायः रु. ५३,३१२/-

एतिहाद एअरवेज़
दोन पर्यायः रु. ५३,३३२/- (जाताना अबूधाबीमार्गे, परतताना रियाध आणि अबूधाबीमार्गे) ते रु. ५८,३४२/- (जातायेताना केवळ अबूधाबीमार्गे).

इतरही अनेक पर्याय आहेत, परंतु त्यांच्या किमती साधारणतः सत्त्याहत्तर हजार ते जवळजवळ पाच लाखाच्या घरातल्या असल्याने आणि मार्गही (कदाचित एमिरेट्स वगळल्यास) खूपच चमत्कारिक (हाँगकाँग काय, फ्रँकफुर्ट काय, इस्तंबूल काय, नैरोबी काय नि अदिस अबाबा काय) असल्यामुळे त्यांचा विचार केलेला नाही.

थोडक्यात, सौदी अरेबियन एअरलाइन्स, चायना सदर्न एअरलाइन्स आणि जेट एअरवेज़ या तीन विमानकंपन्यांची काही तुरळक उड्डाणे वगळल्यास 'स्वस्त' अशी विमानसेवा त्या काळात उपलब्ध नाही. इतर जे पर्याय दिसतात, ते मूळ लेखाच्या लेखकाने दिलेल्या किमतींच्या पल्ल्यातील दिसतात.

(४) तत्त्वतः मुंबई ते जिद्दा प्रवासाकरिता अनेक पर्याय उपलब्ध असले, तरी भारतीय आणि/किंवा सौदी शासनाच्या हजविषयक नियंत्रकनिर्बंधांमुळे (हे नियंत्रकनिर्बंध नेमके काय आहेत याबद्दल आजमितीस मला कल्पना नाही.) यांपैकी सर्वच पर्याय हजप्रवासासाठी उपलब्ध असतीलच, असे नाही.

(५) तसेही, हजच्या काळातील पुरवठा-कमी-मागणी-भरपूर परिस्थितीमुळे, वरीलप्रमाणे तुरळक "स्वस्त" पर्याय यदाकदाचित उपलब्ध असलेच, तरी ते किती काळ टिकतील, किंवा कोणत्याही एका प्रवाशास मिळतीलच, याचीही शाश्वती नाही.

(६) त्यापुढे, मूळ लेखाचा लेखक म्हणतो:

तसेच हजसाठी सरकारी विमान कंपनीची मक्तेदारी आहे. त्यामुळे हे सर्व पसे आपसूकच एअर इंडियाच्या तिजोरीत जमा होतात. अनेक विमान कंपन्या लवकर तिकीट काढले किंवा समूहाने तिकीट काढले तर ग्राहकांना तिकिटाच्या दरात सवलत देतात, परंतु एअर इंडिया अशा प्रकारची कोणतीही सवलत हज यात्रेकरूंना देत नाही. उलट जास्तीत जास्त पसे ओरबाडून घेण्याचा प्रयत्न करते.

हे (आणि विशेषतः यातील अधोरेखित) यदाकदाचित खरे असेल (आणि ते खरे असू शकेल - मूळ लेखकाचा याबद्दल कोणताही गैरसमज नसू शकेल - असे मानायला जागा आहे. असे काही निर्बंध असण्याबद्दल उडतउडत ऐकलेले आहे; मात्र ते निर्बंध भारतातून हजसाठी निघणार्‍या कोणत्याही प्रवाशास लागू आहेत की केवळ हज सबसिडी योजनेखाली निघणार्‍या प्रवाशास लागू आहेत, याबद्दल नक्की कल्पना नाही; त्याबद्दल कोणी माहीतगारच खुलासा करू शकेल.), तर मग उपलब्ध पर्यायांपैकी केवळ एअर इंडियाच्या पर्याय अ आणि पर्याय ब या दोहोंपैकीच कोणतातरी एक पर्याय उपलब्ध राहतो. म्हणजे, एका प्रौढ भारतीय नागरिकास भारतातून हजकरिता जाऊन परतण्याचा विमानखर्च, आज तिकीट खरेदी केल्यास, रु. ६०,१११/- ते रु. ६०,१३८/- इतका पडू शकतो.

(अवांतरः सहज शोध घेतला असता साधारणतः जून २०११ कालावधीतील ही बातमी सापडली. अर्थात, या बातमीतील तपशिलांबद्दल अथवा त्या तपशिलांतील तथ्यांबद्दल काहीही कल्पना नाही.)

अर्थात, हे सर्व गेल्या सुमारे १५ ते २० मिनिटांतील शोधाचे निष्कर्ष आहेत. यात आणखी काही खाचाखोचा असल्यास कल्पना नाही.

हज यात्रेसाठी इतर वेळी १५ ते १७ हजार रुपये तिकीट असते, तर हजच्या कालावधीत या तिकिटाचा दर ५५ ते ७० हजार रुपये होतो.

हज यात्रा ही काही विशिष्ट कालावधीतच होऊ शकते, अशी माझी कल्पना होती. (इतर कोणत्याही वेळी केलेल्या तीर्थयात्रेस बहुधा 'उमरा' म्हणत असावेत, असे वाटते.)

बहुधा लेखकाला 'मुंबई-जिद्दा विमानप्रवासासाठी इतर वेळी' असे म्हणावयाचे असावे.

(२) दरडोई हज अनुदान २००८ सालापासून २०११ पर्यंत सुमारे ३६ % ने कमी करण्यात आलेले आहे?

या मुद्द्याबद्दल मात्र काहीही कल्पना नाही. त्यामुळे क्षमस्व.

प्रश्नच अधिक उभे झाले.

१. नरसिंहरावांनी जहाज सेवा बंद केली म्हणजे नक्की काय केलं? ही जहाजसेवा भारतीय सरकारच पुरवत होतं का? (जशी एअर इंडिया आहे तशी वॉटर इंडिया होती का?)
२. जहाज प्रवास स्वस्त म्हणजे किती स्वस्त असायचा? कारण जर ती सेवा विमानाच्या एक चतुर्थांश किमतीला असेल तर ती पुरवणाऱ्या जहाज कंपन्या पुढे का आल्या नाहीत?
३. सरकार अनेक निर्णय असे घेतं की ज्यांचा प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे धार्मिक प्रवासांच्या, पूजांच्या, यात्रांच्या खर्चांवर परिणाम होतो. त्या प्रत्येकाला सबसिडीचा हिशोब करायचा का?
४. जर एअर इंडिया ही सरकारचीच कंपनी आहे, तर असली डोळ्यात खुपणारी सबसिडी सरकारतर्फे देण्याऐवजी ग्रुप डिस्काउंट वगैरे काहीतरी व्यवस्था करून तोच खर्च कमी करण्याची सोय करता आली नसती का?

मूळ लेख कर्कश्श आहे यात संशय नाही.

'न'वी बाजू यांनी छान प्रतिसाद दिला आहे.

आणखी काही गोष्टी वाटतात. सौदी सरकार हज यात्रेसाठी व्हिसा देते तेव्हा भारत सरकारचे (किंवा हज कमेटीचे-हज यात्रेसाठीच जात असल्याचे) प्रमाणपत्र लागते का? तसे असेल तर भारत सरकार एअर इंडियानेच जाण्याही अट घालत असेलही. कल्पना नाही.

लेखातून असे जाणवते की विमानप्रवासाखेरीज मुळीच पर्याय नाही.

सुप्रीम कोर्टाच्या निर्णयाचे मुस्लिम समुदायातून स्वागतच (या लेखाव्यतिरिक्त इतरत्र) झालेले दिसते त्या अर्थी खरोखर सबसिडी मिळतच नाही पण मुस्लिम समाजाचे लाड होत असल्याचा हकनाक प्रचार होतो हे म्हणणे खरे असू शकेल.

दुसरीकडे आपण आज गोळा केलेल्या ऑफर यंदा ऑक्टोबर (?) मध्ये होत असलेल्या हज यात्रेबाबत आहेत म्हणजे ४-५ महिने आधी.

समजा सौदी एअरवेजने २६००० मध्ये यात्रा करता येत असेल आणि एअर इंडिया तिकिटाचा दर ६०००० सांगून १५००० रु हज यात्रेकरूकडून घेत असेल तर सबसिडी ६०-१५ हजाराची धरावी की २६-१५ हजारांची धरावी? दुसरे म्हणजे यात्रेकरू २६००० द्यायला तयार असतील तर 'मान न मान, मै तेरा मेहमान' प्रकारे १५ हजारात तिकीट देणे कशाला करावे?

अवांतर: गणेशोत्सवासाठी एष्टीच्या जादा गाड्या कोकणात जातात (नेहमीच्या दराने) त्याला सबसिडी म्हणावे की कसे?

हज व्हिसाच्या निर्बंधांखाली, हजसाठी विमानाने जाणार्‍या यात्रेकरूंस सौदी अरेबियात जिद्दा आणि मदिना यांव्यतिरिक्त कोठेही थांबा असण्यास परवानगी नाही. म्हणजे, मुंबईहून जिद्दाला जाणारे उड्डाण थेट नसले तरी चालेल, पण जो काही अधलामधला थांबा असेल, तो सौदी अरेबियात असता कामा नये. (म्हणजे मुंबई-अबूधाबी-जिद्दा उड्डाण चालू शकते, मुंबई-रियाध-जिद्दा किंवा मुंबई-दम्मम-जिद्दा उड्डाण चालू शकत नाही. म्हणजे काही उड्डाणशक्यता बाद.)

काय छान चर्चा चालु आहे. याविषयी माहिती शुन्य असल्याने सहभागी होऊ शकत नाही. सर्वश्री थत्ते, प्रदीप आणि 'न'वी बाजु या तिघांचेही आभार

या विषयातली फार माहिती नाही. पण २००८ मधे कच्च्या तेलाचे भाव प्रती पिंप १४८ डॉलर एवढे वाढले होते, जे काही काळात पडून ३५ डॉलरपर्यंत गेले. सध्या हा भाव पडतो आहे आणि ८२ च्या आसपास आहे.

भारतातल्या पेट्रोल दरवाढीसंदर्भातल्या चर्चात नितिन थत्ते यांनी पेट्रोलच्या, गेल्या काही वर्षातल्या भाववाढीचे आकडे दाखवून सुचवले आहे की कच्च्या तेलाची किंमत वाढली असतात विमान इंधनाचे दर वाढवून भाववाढ पेट्रोलपर्यंत पोहोचू दिली जात नाही. त्याचा विचार करता, २००८ मधे विमानाचे इंधन फार महाग झाल्यामुळे विमानखर्च वाढला असावा. २०११ च्या नोव्हेंबरमधे कच्च्या तेलाचे भाव १०० डॉलरांच्या आसपास होते, याचा अर्थ विमानप्रवास तुलनेने स्वस्त असावा.

सरकारी नियम कोणता याकडे बोट दाखवता येणार नाही, पण सरकारी पैसे खर्चून प्रवास करायचा असल्यास सरकारी विमानसेवा वापरावी असा नियम आहे. अगदीच एखाद्या ठिकाणी एयर इंडीयाचे विमान नसेल किंवा गैरसोयीचे असेल तर कागदपत्रांसंदर्भात फार कष्ट घेऊन इतर कंपन्यांच्या विमानांतून प्रवास करता येतो.