मराठी विश्वकोशाची विश्वासार्हता

आक्षेप पोचले. मात्र ज्या व्यक्तीने परिचय-लेखन केले आहे ती उत्तरे द्यायला उपलब्ध नसल्याने आता इतक्या वर्षांनी त्यांच्या उद्देशाची शहानिशा करणे अशक्य ठरावे असे वाटते. आणि त्यामुळेच खोडसाळपणाचा आरोप काहिसा आततायी वाटतो. फारतर शहानिशा न करता विधाने केली आहेत इतपत आरोप ग्राह्य समजता यावा असे वाटते

यापैकी ज्या गोष्टींचा आधार तुमच्याकडे आहे त्या विषयी प्रकाशकांना लिहून कळवलेत तर काही दुरुस्ती शक्य होईल असे वाटते.

यात मला खोडसाळपणा असेल असं काही वाटत नाही. मालशेंना ७५० कथा असण्याचा पुरावा मिळाला असेल तर त्यांनी तो आकडा वापरला असेल. यात खोडसाळपणापेक्षा माहिती मिळण्यातला अभाव हे त्रुटींमागचं मूळ कारण असावं असं दिसतं.

कोणताही विश्वकोष हा कधीच परिपूर्ण असतो असं वाटत नाही. नवी माहिती, नवं ज्ञान सतत मिळत असतं. त्याबद्दल तक्रार करण्यासारखं काही दिसत नाही.

गुर्जरांनी लिहीलेल्या तीसहजार पृष्ठांचा उल्लेख अक्षरी आहे (म्हणजे एक शून्य चुकून जास्त पडले असंही म्हणायला जागा नाही). आज कुणालाही तीसहजार या आकडयावर विश्वास ठेवणे किती कठीण जाईल याची मला पूर्ण कल्पना आहे.

कठीण, पण अशक्य नाही. काही वर्षांपूर्वी अमेरिकेतल्या एका ग्रंथालयात वोलटेअरच्या समग्र वाङ्मयाचे खंड पाहिलेले आठवतात. त्यांची संख्या शंभरावर होती, अाणि त्यांतला प्रत्येक साताठशे पानी तरी होता.

विश्वकोशातल्या या नोंदीवर तुम्ही घेतलेल्या आक्षेपांत काही प्रमाणात तथ्य आहे, पण एक लक्षात ठेवायला हवं की सहसा विश्वकोश वाचणारा माणूस समोर आलेला मजकूर तसाच्या तसा गिळत नाही. (निदान मी तरी तसं करत नाही.) उदाहरणार्थ,

अशी दोन वाक्यं वाचल्यानंतर पहिल्या वाक्यावर मी सहसा विश्वास ठेवेन, कारण ते सरसकट खोटं असण्याची शक्यता मला कमी वाटते. पण दुसऱ्या कुणाला जो पाल्हाळ वाटतो तो मला वाटेलच असं नाही, हे मला कॉमन सेन्स म्हणून ठाऊक असतं. त्यामुळे गुर्जरांबद्दल मला दुसऱ्या कुठल्याही स्रोतातून काहीही माहिती नसली तरीदेखील दुसरं वाक्य मी तसंच्या तसं कधीच स्वीकारणार नाही. 'एकही यशस्वी झाले नाही' इत्यादिबद्दल तसंच म्हणता येईल. तेव्हा नोंदीत त्रुटी कमीतकमी असाव्यात हे मान्यच, पण काही त्रुटी अशा असतात की त्यांचा दुष्परिणाम वाटतो त्यापेक्षा कमी होतो.

धागाकर्त्यास ठाऊक असल्यास प्रश्नच नाही पण वि.सी.गुर्जरांची तीन पुस्तके - पौर्णिमेचा चन्द्र, संसार असार आणि हीरक वलय - DLI मध्ये उपलब्ध आहेत. Author Field मध्ये Gurjar असे घातल्यास सापडतील.

मी स. गं. मालशे यांचा मुलगा. गुर्जरांवरील त्यांच्या नोंदीवर आक्षेप घेणारा राजीव उपाध्याय (राहणार पुणे) १९९०च्या सुमाराला आय.आय.टी.मध्ये एम.टेक. करीत होता. संगीताच्या संदर्भात तो माझ्या संपर्कात आलेला होता. त्याने मला हा मजकूर काही दिवसांपूर्वी पाठविला होता. मी नोंद काढून पाहिली होती. मला त्यात काहीही आक्षेपार्ह आढळले नाही. परंतु या गृहस्थाला कोणतेही उत्तर द्यायच्या भानगडीत मी पडलो नाही, कारण त्याने काही वर्षांपूर्वी माझ्यावरही विचित्र आरोप केलेले होते (मी त्याच्याकडे जाणून-बुजून दुर्लक्ष करतो; मला विज्ञानाची चाड नाही, इ.). त्याची विचार करण्याची पद्धत फार विचित्र वाटते. उदाहरणार्थ, एका नोंदीवरून तो एकदम विश्वकोशावरच घसरू शकतो. शिवाय, आजूबाजूच्या व्यक्तींवर व्यक्तिगत आरोप केल्याशिवाय त्याच्या मनाला स्वास्थ्य लाभत नाही, असे माझ्या ध्यानात आल्यानंतर मी त्याच्याशी संपर्क साधण्याचे सोडून दिले. Rajeev Upadhye's official website पाहिल्यावर तर माझी मते अधिकच पक्की झाली. कशोळी ही चूक दुरुस्त करून कशेळी असे गावाचे नाव द्यावे, या पलीकडे मला नोंदीत काही बदल आवश्यक वाटत नाही. मूळ नोंद ही समतोलपणे लिहिलेली आहे, तिच्यात माहिती आणि थोडे मूल्यमापन अशा दोन्ही गोष्टी आलेल्या आहेत. खोडसाळपणा अजिबातच नाही. या पलीकडे आता याविषयावर मी कोणत्याही प्रकारे प्रतिक्रिया न देण्याचे ठरविले आहे. इतरांच्या प्रतिक्रिया पुरेशा स्पष्ट आणि बोलक्या आहेत.

मिलिंद मालशे

राजीव उपाध्याय ऐवजी राजीव उपाध्ये असे वाचावे.

नोंदींतील त्रुटी सांगण्याचा प्रयत्न ठीक आहे, पण खोडसाळपणाचा आरोप योग्य वाटत नाही. लेखात मांडलेल्या त्रुटींचा हिशोब खालीलप्रमाणे

- कशेळीऐवजी कशोळी, ही अत्यंत क्षुद्र चूक आहे. त्याने विश्वासार्हतेत कमीपणा येतो असं बिलकुल वाटत नाही.
- संदर्भ नाहीत, याबाबत इतर नोंदींमध्येही संदर्भ नाहीत असा युक्तिवाद विश्वासार्हतेबद्दल शंका निर्माण करायला अधिक पुष्टीदायक ठरला असता.
- बीए झाले नाहीत, यात विषमज्वराचं कारण 'मुद्दाम, जाणूनबुजून' दिलेलं नाही असा आरोप कशाच्या आधारावर करत आहात हे सांगता येईल का? जे उच्च निकष ज्ञानकोषाला लावले आहेत, तेच निकष तुम्ही पाळले असते तर बरं वाटलं असतं.
- ३०००० पृष्ठं, मुद्दा कळला नाही.
- ७०० कथा ८०० कथा, यातही 'कर्तृत्वावर बोळा फिरवणे' यासारखे टोकाचे शब्द वापरण्याचं कारण दिसत नाही. विपुल कथालेखन केलं, हे स्पष्ट केलेलं आहे.
- पाल्हाळ आढळतो, इतपत गुणात्मक वर्णन करण्याचा हक्क विश्वकोशासाठी लेखन करणाऱ्याला असावा.
- अयशस्वी नाटकं, यशाचे निकष काहीसे वेगळे असू शकतात. विश्वकोशात यशस्वी नाटककार कोणाला म्हटलं आहे याचा तपास तुम्ही घेतलेला आहे का? जर गुर्जरांइतकंच यश मिळालेल्याला विश्वकोशात यशस्वी म्हणून मान्यता दिली असेल तर तुमचा मुद्दा लागू होतो.

एकंदरीत तुम्ही काढलेल्या त्रुटींमध्ये इतक्या त्रुटी आहेत, की तुमच्याच लेखनाला तुमच्याच निकषांनी खोडसाळपणा हे विशेषण लागू व्हावं.

विश्वकोशाच्या विश्वासार्हतेबाबत मत बनवण्याकरिता (माझ्याकरिता) अधिक उतार्‍यांचे परिशीलन झाले, तर हवे आहे.

विसाव्या शतकातील मध्यम-प्रसिद्ध साहित्यिकांबाबतच्या तथ्यांबाबत मी खुद्द शहानिशा करू शकत नाही - माझ्यापाशी मूळ साहित्यसामग्री तपासण्याचे स्रोत नाहीत.

समीक्षणाची शैली मात्र मी तपासू शकतो. हे काहीसे सैलपणे मी केले.
अ-कुं अक्षरांतील "मराठी भाषा साहित्यिक" असे वर्गीकरण असलेले साहित्यिक, त्यांच्याबाबत उतारे मी तपासले. त्यातल्या त्यात लांब उतारे (उदाहरणार्थ "विंदा करंदीकर") मी बाजूला ठेवले. साधारण १-४ परिच्छेद अस्लेले उतारे, माझ्या संगणकाच्या पटलावरती अर्धा किंवा कमी भाग व्यापणारे असे निवडले. ८-१० उतारे बघितले असतील.

एक जाणवले की समीक्षणात्मक वाक्य एखादे असल्यास बहुतेक वेळी प्रशंनीय गुणांचे वर्णन होते. (एक निंदात्मक वाक्य आणि काही अर्धप्रशंसात्मक उद्धरणे खाली दिली आहेत.) कृती लोकप्रिय नसल्याचा थेट उल्लेख सापडला नाही. बहुधा अनुल्लेखाने अ-लोकप्रिय कृतींची सोय केली असावी, असा माझा कयास आहे.

एका उतार्‍यात जितकी निंदा तितकीच स्तुती ठळकपणे/समतोलपणे केलेली दिसली :
उतारा : आजागावकर, जगन्नाथ रघुनाथ ; लेखक : जाधव, रा. ग. ; उद्धरण "संतचरित्रांतील अद्‌भुत चमत्कारांचा आग्रहाने पुरस्कार करून भाविकतेने व ढोबळ रसिकतेने लिहिलेली ही कविचरित्रे प्राय: संकलनात्मक आहेत. ऐतिहासिक दृष्टिकोन, शास्त्रीय संशोधन व पाठचिकित्सा यांचा त्यांत अभाव आहे. मात्र त्यांच्या निधनानंतर प्रसिद्ध झालेल्या प्राचीन मराठी संतकवी (भाग १, १९५७), या ग्रंथात अद्ययावत संशोधनाच्या आधारे पंचेचाळीस संतकवींच्या चरित्रांचे त्यांनी पुनर्लेखन केले. या ग्रंथाची प्रस्तावनाही चिकित्सक आहे."

प्रशंसा कमी, निंदा अधिक अशी वाक्ये :
उतारा : कीर्तिकर, कान्होबा रणछोडदास ; लेखक : जोग, रा. श्री. ; उद्धरण "आंगल कवी टेनिसन ह्याच्या प्रिन्सेस नामक काव्यावरून त्यांनी इंदिरा हे अनुवादात्मक कथाकाव्य लिहिले (१८८२). त्यात प्रतिभेपेक्षा परिश्रमच अधिक जाणवतात."

काहीसे आडून निंदाव्यंजक उल्लेख, अर्ध्या प्रशंसेसह :
उतारा : कुंटे, महादेव मोरेश्वर ; लेखक : जोग, रा. श्री. ; उद्धरण "कवित्वापेक्षा त्यांचे विद्वत्व श्रेष्ठ दर्जाचे होते, ह्याची साक्ष ह्या ग्रंथावरून पटते."

उतारा : कानिटकर, काशिबाई ; लेखक : जगताप, बापुराव. ; उद्धरण "तत्कालीन कादंबरी लेखनाचे पाल्हाळादी दोष त्यांच्या कादंबरी लेखनातही आढळत असले, तरी त्यांतील सफाईदार भाषाशैली, वेधक स्वभावचित्रण आणि तत्कालीन स्त्रीजीवनाचे सूक्ष्म निरीक्षण लक्षणीय आहे."

नाहीतर प्रातिनिधिक गुणवर्णने अशी :
उतारा : कीर्तने, विनायक जनार्दन ; लेखक : कुलकर्णी, अ. र. ; उद्धरण "साधी व सुटसुटीत भाषा हे त्यांच्या नाट्यलेखनाचे वैशिष्ट्य होते."

उतारा : कर्वे, चिंतामण गणेश ; लेखक : धुरी, वि. म. ; उद्धरण "माहितीचा अचूकपणा, मांडणीचा नेटकेपणा व संक्षेप, सूक्ष्म संशोधन बुद्धी आणि अभिनिवेशरहित स्पष्ट प्रतिपादन ही त्यांच्या लेखनाची वैशिष्ट्ये होत."

उतारा : आपटे, वासूदेव गोविंद ; लेखक : कुलकर्णी, अ. र. ; उद्धरण "त्यांची लेखनशैली सुवोध आणि रेखीव आहे."

उतारा : आपटे, नारायण हरि ; लेखक : इनामदार, श्री. दे. ; उद्धरण "त्यांची शैली प्रसादपूर्ण आणि प्रसन्न आहे."

वगैरे.
- - -
अधिक काळजीपूर्वक सर्वेक्षण हवे, रकाने ठरवून "शैली" डेटाबेस नीट बनवणे हवे आहे. पण तसे करण्याकरिता माझ्याकडे सध्या सवड नाही.

सारांश : वरील सैल चाचणीतले उतारे वाचून असे भासते, की "गुर्जर" उतार्‍यातले "पाल्हाळ" असे निंदाव्यंजक समीक्षण या चाचणी-सँपलच्या अगदी टोकाशी नाही. शिवाय "गुर्जर" उतार्‍यात "तथापि १९२० नंतरच्या मराठी कथेला नीटस रूप देण्यात आणि रंजक वळण लावण्यात गुर्जरांच्या कथेने महत्त्वाचा हातभार लावलेला आहे" हे प्रशंसात्मक वाक्य लगेच पुढे आले आहे. त्यामुळे मी या उतार्‍यातील समीक्षणाचे वर्गीकरण "अर्धी प्रशंसा वा समतोल निंदा/प्रशंसा" वर्गात केले असते. कृती लोकप्रिय नसल्याचा थेट उल्लेख (अनुल्लेख नव्हे) हे मात्र "गुर्जर" उतार्‍यात आढळते, तसे माझ्या चाचणी उतार्‍यात सापडले नाही.

---
१९११च्या एन्सायक्लोपेडिया ब्रिटानिकामध्ये "फिलिप जेम्स बेली" उतार्‍यातील ही वाक्ये बघा :
http://www.1911encyclopedia.org/Philip_James_Bailey

... Its author is known almost exclusively by his one voluminous poem, for though Bailey published other verses he is essentially a man of one book. Festus has undergone many changes and incorporations, but it remains a singular example of a piece of work virtually completed in youth, and never supplanted or reinforced by later achievements of its author. ... It contains fine lines and dignified thought, but its ambitious theme, and a certain incoherency in the manner in which it is worked out, prevent it from being easily readable by any but the most sympathetic student...

कवी बेलीच्या गोत्रापत्यांपैकी कोणी सहृदय शिष्यसुद्धा असला तर या उतार्‍याची धड गत नव्हती.

>>या नोंदी तयार करण्यासाठी डेक्कन कॉलेजचा Historical Dictionary च्या प्रकल्पा सारखी कोणतीही rigorous पद्धत प्रा. मे. पुं. रेग्यांबरोबर झालेल्या असंख्य भेटींमध्ये मला आढळून आली नाही. नोंदलेखकाच्या ’विद्वत्ते’वर श्रद्धा एव्ह्ढेच विश्वकोशाच्या नोंदीचे qualification.<<

हे आपले वैयक्तिक मत नाही, तर वास्तव आहे असे कुणी मानावे असे वाटत असेल, तर त्यासाठी याहून अधिक माहिती आवश्यक आहे. 'मी रेग्यांना भेटलो आणि मला तसं वाटलं' हे पुरेसे नाही.

>>सबब, धनंजय यांनी दिलेले उतारे आणि उदाहरणे ही त्या त्या नोंद लेखकाची वैयक्तिक मते ठरतात. त्या साहित्याचा आस्वाद घेतलेल्या समाजाची ही मते कितपत मानता येतील, हा प्रश्न उरतोच.<<

विश्वकोशात त्या त्या क्षेत्रातल्या विद्वानाकडून आलेली माहिती वाचायला मिळायला हवी, की समाजाचे मत? आजच्या मराठी वाचकाला कदाचित गुर्जरांपेक्षा मेघना पेठे आणि कमलेश वालावलकर जास्त महत्त्वाचे वाटत असले, आणि त्यामुळे अद्ययावत विश्वकोशात गुर्जरांची माहिती आलीच नाही, पण या दोघांची आली, तर तुम्हाला ते अधिक आवडेल काय?

>>गुर्जरांची कृती जर लोकप्रिय नव्हती तर त्यांच्या लेखनाला शेवट पर्यंत मागणी का राहिली? गंधर्वनाटक मंडळीने त्यांची नाटके का केली? आकाशवाणीने संगीत नंदकुमार जतन का केले? हे प्रश्न अनुत्तरीत राहतात. ही नाटके मागे पडली याची कारणे नाटकांचा आशय की नाटक मंडळीचे आर्थिक आणि तत्कालीन राजकीय/सामाजिक अस्थैर्य? हे ही प्रश्न अनुत्तरीत राहतात.<<

लोकप्रियतेसाठी तुम्ही नक्की काय संख्यात्मक निकष लावताहात? ज्या लेखकांना विश्वकोशात लोकप्रिय म्हटले आहे ते कोणते? त्यांच्या तुलनेत तुमच्या पणजोबांच्या लिखाणाची लोकप्रियता कशी ताडून पाहाता येईल?

तुम्हाला जर विश्वकोशाच्या विश्वासार्हतेविषयी प्रश्न उपस्थित करायचे असतील, तर खुशाल करा; पण मग त्यासाठी स्वत:च्या पणजोबांऐवजी इतर काही माहितीचा आधार घेतलात, तर वाचकांची ही खात्री पटेल की विश्वकोशाला अविश्वासार्ह ठरवण्यामागे तुमचा काही कौटुंबिक स्वार्थ किंवा व्यक्तिगत आकस नाही.

मालशे यांनी गुर्जरांवर लिहिलेल्या टिपणात मला फारसे आक्षेपार्ह काही दिसून आले नाही. हे एक निरुपद्रवी टिपण आहे. श्री. तर्कतीर्थ यांच्या या लेखात आणि प्रतिसादात मात्र मला अनेक हास्यास्पद गोष्टी दिसून आल्या.

मृत्यूनंतर वृत्तपत्रात लेख छापून येणे, हा लोकप्रियतेचा निकष असावा, असे विधान तर्कतीर्थ यांनी केले आहे. ते अत्यंत हास्यास्पद आहे. महात्मा फुले यांच्या मृत्यूची साधी बातमीही पुण्यातील त्या काळच्या मान्यवर दैनिकांनी दिली नव्हती, अग्रलेख तर दूरच. टिळकांचा केसरीही त्यात आहे. तर्कतीर्थांचा निकष लावायचा ठरले, तर महात्मा फुले हे अजिबात लोकप्रिय नव्हते, असे म्हणावे लागेल. वस्तूस्थिती मात्र उलट आहे. समग्र फुले हा ग्रंथ प्रचंड खपतो. त्याच्या आवृत्त्या सातत्याने आऊट ऑफ प्रिंट होतात. तसेच फुल्यांवर शेकड्याने ग्रंथ लिहिले गेले आहेत. गुर्जरांनी लिहिलेल्या ३० हजार पानांपैकी किती पाने आज वाचली जातात?

गुर्जरांच्या कथा नेमक्या किती? स्वत: तर्कतीर्थच याबाबत खात्रीशीर माहिती देत नाहीत. त्यांच्या विवेचनात ७००, ८०० हून जास्त आणि १००० असे तीन आकडे आले आहेत. ८०० हून जास्त म्हणजे ८०१ही असू शकेल किंवा २ हजारही असू शकेल. या आकड्याबात स्वत: गुर्जरांचा पणतूच ठाम नसेल, तर मालशांना दोष का द्यावा?

१००० कथांचा आकडा दत्त रघुनाथ कवठेकर यांनी गुर्जरांच्या पणतूला सांगितला आहे, असे या विवेचनावरून जाणवते. म्हणजे हा आकडा या दोघांतील खाजगी संभाषणाचा भाग आहे. हे खाजगी संभाषण मालशांना माहिती असण्याचे काहीच कारण नाही. बरे अशा खाजगी संभाषणावर (खरे म्हणजे दाव्यावर) इतरांनी का विश्वास ठेवावा? माझे आजोबा इंग्लिश खाडी पोहून गेले होते, पण त्याची कोणी दखलच घेतली नाही, असा दावा समजा मी येथे केला, तर तो किती विश्वासार्ह ठरेल.

लेखकाच्या मोठेपणाचे तर्कतीर्थांचे निकष फारच गमतीशीर आहेत. तर्कतीर्थांच्या दृष्टीने गुर्जरांचे मोठेपण पुढील गोष्टींवर अवलंबून आहे -
१. गुर्जर हे कशेळीसारख्या दूरवर्ती गावात राहून लिहित होते.
२. कशेळीत आजही एसी कारने जाता येत नाही. कशेळीला पोहोचण्यासाठी १० तास प्रवास करावा लागतो आणि रस्त्यात १३-१४ घाट लागतात.
३. गुर्जर लिहित होते, तेव्हा कशेळीत जायला बोटीचाच वापर करावा लागायचा.
४. गुर्जर बंगालात गेले नव्हते, तरी त्यांनी बंगाली साहित्याचा मराठीत अनुवाद केला.
५. गुर्जर यांनी निर्व्यसनी राहून लेखन केले.
मोठेपणाची हे निकष हास्यास्पद आणि साहित्यबाह्य आहे. लेखक निर्व्यसनी आहे, म्हणून मोठा होत नाही. त्याच्या लेखनाने मोठा होतो. मी अनेक निर्व्यसनी माणसांना ओळखतो, पण त्यांना कोणीही लेखक म्हणत नाहीत. इंग्रजीतील अनेक महान म्हणवले जाणारे लेखक नुसतेच व्यसनी नव्हे तर दुर्वर्तनीही होते. पण, म्हणून त्यांचे लेखक म्हणुन असलेले मोठेपण इंग्रजी समाजाने नाकारले नाही. निर्व्यसनी असण्याचे कौतुक फार तर संबंधित व्यक्तीच्या कुटुंबियांना असू शकते.

तर्कतीर्थ हे गुर्जरांचे पणतू आहेत, त्यामुळे तर्कतीर्थ यांना गुर्जरांविषयी विषयी अधिक आदरभाव असणे साहजिकच आहे. पण स. ग. मालशे हे काही गुर्जरांचे पणतू नाहीत. त्यामुळे त्यांच्या मनात तर्कतीर्थांसारखा जास्तीचा आदरभाव असण्याचे कारण नाही, तो अपेक्षितही नाही. त्यांनी लिहिले ते थोडेसे सैल असले तरी आक्षेपार्ह मात्र नाही.

अवघड आहे. धागावर काढण्यापेक्षा विठ्ठल गुर्जरांची माहिती देणारा आंतरजालावर नवा लेख लिहिला असता तर काळाच्या पडद्या आड गेलेल्या माणसाची नवीन पिढीला काही तरी माहिती मिळाली असती. अमुकतमूक पुस्तकाने दखल घेतली. हे तिर्‍हाईतानेही सांगितल्यास इतरांनी दखल घेण्यास उपयूक्त असू शकत. पण आप्तस्वकीयांचे हितसंबंध जपणार्‍या व्यक्तीने तेही अशा पद्धतीने सांगितल्यास लोक बोलणार नाहीत, पण संबंधीत पुस्तकास किमान नवागत लोक हातही लावायचे टाळतील. आंतरजालापुढे छापील पुस्तकांचा वाचकवर्ग असा तो किती ? स्वतःच्या आप्तस्वकीयांची भलावण करून हवे असणेही समजता येते, पण कौतुक असे जबरदस्तीने करवून घेता येते ? एखादी व्यक्ती जी स्वकतृत्वाने पुरेशी मोठी आहे, तीला मोठीच म्हणा हि सक्ती त्या व्यक्तीची प्रतिमा मोठी करते का ? आपल्या अशा वागण्याने इतरांच्या मनातील प्रतिमा उंचावण्या एवजी तडा तर जाणार नाही याचा चाहत्यांनी विचार करण्यास वाव आहे असे वाटते.

दोन लेखकांच्या पुढच्या पिढ्यांनी एकमेकांवर अनुत्पादक व्यक्तीगत टिका करून काय साधले असा प्रश्न पडला ? खासकरून राजीव उपाध्ये यांनी या धाग्यावरील बहुसंख्य प्रतिसाद देणारी मंडळी आपल्याशी सहमत नाहीत हे लक्षात घेऊन, आपल्या समर्थनाचा पुन्हा एकदा अट्टाहास मांडण्यापुर्वी, आपल्या शिवाय इतरांच्या प्रतिसादांना revisit करण्याएवढी आणि टिका मोकळेपणाने स्विकारण्याची खेळाडू वृत्ती दाखवावी असे वाटते. अर्थात ज्याची त्याची मर्जी.

एकदा ३ मुलं टाईमपास करत असतात
मुलगा १: तुम्हाला माहितीये? माझे बाबा खूप मोठ्ठे लेखक आहेत. त्यांनी १०० पानं लिहिलियेत.
मुलगा २: हे तर काहीच नाही. ? माझे बाबा त्याहून मोठ्ठे लेखक आहेत. त्यांनी १००० पानं लिहिलियेत.
मुलगा ३: बरं मग?

महाराष्ट्रराज्य विश्वकोश निर्मिती मंडळाच्या विश्वकोशात विठ्ठल गुर्जरांचा उल्लेख मराठी साहित्याचा आढावा घेतानाही येतो. त्यातील १८९० पासून १९८० पर्यंतच्या नव्वद वर्षांच्या मराठी कथेचे स्वरूप म.ना. अदवंत यांनी व्यक्त केले आहे. विठ्ठल सी. गुर्जरांनी १९१० ते १९६२ या कालखंडात लेखन केले असलेतरी त्यातील १९१० ते १९२०चा कालखंड महत्वाचा असल्याचे, "या काळात कथेला लोकप्रिय करण्याचे श्रेय प्रामुख्याने वि.सी. गुर्जर (१८८५-१९६२) या लेखकाकडे जाते." असे अदवंत म्हणतात.

"गुर्जरांनी मराठी कथेची दृष्टी बदलली. मराठी कथा आतापर्यंत बोधप्रधान होती; ती त्यांनी रंजनप्रधान केली," ह्याचे महत्व विदीत करताना अदवंत म्हणतात "शेवटी कथानकाला अनपेक्षित कलाटणी देऊन वाचकांना विस्मयाचा धक्का द्यावयाचा, या तंत्राचा गुर्जरांनी आपल्या गोष्टींतून अवलंब केला होता. त्याच्या जोडीला त्यांनी कथांतून चुरचुरित संवाद आणले; नर्म विनोद आणला; खेळकर भाषाशेलीही आणली. त्यामुळे त्यांच्या कथांना तत्कालीन वाचकवर्गांच्या मनाची चांगलीच पकड घेतली." अदवंत पुढे म्हणतात "गुर्जरांनी रंगविलेली प्रणयाची सृष्टी मोहक होती. त्यातील रंग भडक नव्हते; पण त्याबरोबरच ती जीवनात खोलवर गेलीही नव्हती." त्यांच्या रचनातंत्राची वैशिष्ट्ये आणि बलस्थाने सागंतानाच अदवंत पुढे "त्यांनी प्रभातकुमार मुखर्जीच्या पुष्कळशा कथांचा मराठीत अनुवाद पण केला आहे. त्यांच्या कथांची या रचनातंत्रामुळे जशी लोकप्रियता वाढली, तसेच त्यांच्या कथांना त्यामुळे मऱ्यादाही पडल्या. त्यांच्या संपूर्ण गोष्टींमधील जीवनदर्शन त्यामुळे उथळ झाले." अशी टिकाही करतात.

विश्वकोशात अदवंत पुढे म्हणतात "योगायोग व रहस्य यांचाच आश्रय त्यांना सतत घ्यावा लागल्याने व्यक्तीपेक्षा घटनांनाच त्यांच्या कथातून महत्व मिळू लागले ; पण चतुर निवेदनशैलीमुळे व रचनेच्या त्यांनी केलेल्या विविध प्रयोगांमुळे त्यांची कथा कल्पनारम्य असूनही (किंबहुना त्यामुळेच) विशेष लोकप्रिय झाली. १९१०-२५ पर्यंतच्या कालखंडावर गुर्जरांचे अधिराज्य चालले म्हणून हा कालखंड गुर्जरांचा कालखंड किंवा ‘संपूर्ण गोष्टी ’ चा कालखंड म्हणून ओळखला जातो."

संदर्भः मराठी साहित्य (मराठी विश्वकोश) - म.ना. अदवंत

म.ना.अदवंतलिखित आणि साहित्य अकादमीप्रकाशित वि.सी.गुर्जर चरित्र उतरवून घेण्यास येथे उपलब्ध आहे - २.५८ एमबी.