अहमदनगर ते अहिल्यानगर : नामांतर आणि ऐतिहासिक कोलांटीउड्या

पुष्कर सोहोनी (अनुवाद — चैत्रा रेडकर)

या वर्षीच्या सुरुवातीलाच औरंगाबादचे नाव औपचारिकरीत्या छत्रपती संभाजीनगर करण्यात आले. असे निर्णय घेण्याचा अधिकार शासनाला लोकशाहीच्या कक्षेत असतो असे मत सर्वोच्च न्यायालयाने या संदर्भात व्यक्त केले आहे. यापूर्वी प्रांतिक भाषेला अनुरूप ठरावे यासाठी (कलकत्त्याचे कोलकाता) किंवा वासाहतिक दर्प घालविण्यासाठी (त्रिवेंद्रमचे तिरुअनंतपुरम) गावांच्या नावात बदल करण्यात आला आहे. औरंगाबादच्या संदर्भात बोलायचे झाले तर ज्या मुघल बादशहाच्या नावे या गावाचे नाव ठेवण्यात आले होते, त्या औरंगजेबाची राजकीयदृष्ट्या चलती नाही. जनमानसात त्याची प्रतिमा खलनायकी असली तरी या शहराशी त्याचे नाते प्रदीर्घ होते. तो आधी इथला सुभेदार (१६३६-४४) आणि नंतर बादशाह (१६५२-५८) होता. या ठिकाणाचा शहरी बाज मुघलांच्या काळात सतराव्या आणि अठराव्या शतकात घडला गेला यात तिळमात्र शंका नाही. या शहराचे मूळ नाव खडकी बदलून औरंगाबाद मुघलांनी केले. खडकी १६१०मध्ये मलिक अंबरने वसवले होते. त्याने वसवलेले गाव म्हणजे दौलताबादच्या डोंगराच्या पायथ्याशी असलेल्या कटकीचे नवे रूप होते. दौलताबादही यादवांचा बालेकिल्ला असलेल्या देवगिरीचे नवे नाव होते. अर्थात या सर्व नामांतरामागे अशी काही ना काही ऐतिहासिक घटना किंवा घडामोड होती ज्यामुळे हे नामांतर काही अंशी तरी समर्थनीय वाटत गेले. तोच धागा पुढे ठेवत औरंगाबादचे नाव मलिकनगर करता आले असते.

मलिक अंबर (१५४८-१६२६) महाराष्ट्रात नावारूपाला आलेली असामी आहे. मूळ आफ्रिकी वंशाचा असलेला हा सेनापती अहमदनगरमध्ये आला. इथे सोळाव्या शतकात माजलेल्या यादवीतून त्याने स्वतःला मराठा-हबशी युतीचा नेता म्हणून प्रस्थापित केले. शहाजीराजे भोसले (१५९४-१६६४) यांच्या बाजूला होते. मराठ्यांच्या युद्धनीतीतील बारगीर-गिरी किंवा गनिमी कावा विकसित करण्यात त्याचा मोलाचा वाटा होता. मराठ्यांचे स्वराज्य उभे राहण्याची पार्श्वभूमी म्हणून त्याचे कार्य महत्त्वाचे आहे. हे सर्व त्याने अहमदनगर राज्याचा अनभिषिक्त राजा म्हणून केले. नंतर १६३६पर्यंत शहाजीराजे भोसले यांनीही अहमदनगरचा बचाव करण्याचा आणि शहराला पुनर्जीवित करण्याचा जीवापाड प्रयत्न केला. त्यामुळे मराठा कालखंडाच्या सुरुवातीच्या काळात अहमदनगर नावारूपाला आले.

अहमदनगरचे अहिल्यानगर करण्याची घोषणाही करण्यात आली आहे. अहमदनगर सीना नदीच्या काठी अहमद निजाम शाह (मृत्यू १५०९) याने वसवले. ज्या शिवनेरी गडावर पुढे छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला त्याच ठिकाणी काही दशके आधी अहमद निजाम शाह याने भूमिपुत्र म्हणून बहामनी साम्राज्यापासून स्वतंत्र होत असल्याची घोषणा केली होती. निजाम शाहचे कुटुंब हे पाथरीचे कुलकर्णी होते. बहामनी दरबारातील झगड्यात निजाम शाहच्या वडिलांचा खून झाला होता. पाथरी गावात त्यांचे अनेक नातेवाईक होते. हे गावात ताब्यात घेण्यात निजाम शाहांचे बरेच झगडे झाले होते.

अहमद निजाम शाहची कबर, सुमारे १५०९

अहमद निजामशाह आपल्या राजनाधानीतून — शिवनेरीवरून दरवर्षी दौलताबाद ताब्यात घेण्यासाठी व्यूह रचत असे. शेवटी १४९९ मध्ये त्याने दौलताबाद ताब्यात घेतले. त्यापूर्वी १४९४ मध्ये शिवनेरी आणि दौलताबाद यांच्या मधोमध त्याने अहमदनगर वसवले. दख्खनच्या सल्तनतीकडे पाण्याच्या व्यवस्थापनाचे विकसित तंत्र होते त्यामुळे एवढ्या मोठ्या आकाराचे शहर ते वसवू शकले. पूर्वाश्रमीच्या औरंगाबादसह इतर काही मोठी शहरे तग धरून राहिली यामागे त्यांनी पश्चिम आशियातून आणलेल्या कनाती, कालवे, पाणी उपसा करणारी उदंचनाची तंत्रे आणि पाणी व्यवस्थापनाचे कौशल्य होते. पश्चिम आशिया, आफ्रिका आणि दख्खन यांच्यात विचार, माणसे आणि वस्तू यांच्यात पंधराव्या आणि सोळाव्या शतकात झालेल्या आदानप्रदानातून निर्माण झालेली विलक्षण अशी संमिश्र संस्कृती आणि बहुसांस्कृतिक दृष्टिकोनही संकुचित दृष्टिकोनाच्या बरोबरीने इथे वास करत होता. भानुदत्तकृत ‘रसमंजिरी’ आणि साबाजी प्रतापराजाकृत ‘परशुरामप्रताप’ या संस्कृत ग्रंथांच्या बरोबर ‘तारीफ़-ए-हुसेन शाह’ या पर्शियन भाषेतील ग्रंथाची निर्मिती निजामाच्या दरबारात झाली. यात शाह शरीफ़ हे नाव विशेष महत्त्वाचेच आहे. मालोजी भोसले यांनी शाह शरीफ़च्या सुफ़ी दर्ग्यावर मुले व्हावीत म्हणून नवस केला होता व त्याचमुळे पुढे आपल्या मुलांची नावे त्यांनी शहाजी आणि शरीफ़जी ठेवली.

फराह बाग, सुमारे १५८४

निजामशाही ही दख्खनमध्ये घुसखोरी करण्याच्या अकबरापासून (१५७०च्या सुमारास) ते शहाजहानपर्यंत (१६३६च्या आसपास) मुघलांच्या प्रयत्नांना जवळपास ६० वर्षे जोरदार विरोध करणारी राजवट होती हे या संदर्भात लक्षात ठेवणे आवश्यक ठरते. या राजवटीत खुन्जदा हुमायून आणि चाँदबीबी या दोन शूरवीर स्त्रियाही होत्या. स्थानिक लोकगीतात त्यांची नावे आजही ऐकायला मिळतात. भोसले, जाधवराव, खंडागळे अशी काही प्रमुख घराणी अहमदनगर राजवटीतले सरदार होते. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे दोन्ही बाजूचे आजोबा या राजवटीच्या सेवेत होते. १६००पर्यंत अहमदनगर ही निजामांची राजधानी होती. सोळाव्या शतकात शहरात मोठमोठ्या इमारतींचे बांधकाम झाले. कला आणि साहित्याचा विकास आणि प्रसार झाला. संस्कृत, पर्शियन आणि दखनीमध्ये मोठ्या प्रमाणात साहित्यनिर्मिती झाली. याच कालखंडात शाह शरीफ़ आणि एकनाथ यांच्यासारखे सुफी आणि भक्ती परंपरेतील संतही होऊन गेले. निजाम शाह आणि मराठ्यांनी मुघलांचा कडवा विरोध केला. मुघलांनी निजामांचा १६३६च्या आसपास बिमोड केला आणि दख्खनमध्ये आपले पाय भक्कमपणे रोवले. निजामशाहीच्या निखाऱ्यातून मराठ्यांचे साम्राज्य उभे राहिले. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मुघलांवर एवढा प्रखर प्रहार केला की शिवाजी महाराजांचा १६८०मध्ये मृत्यू होईपर्यंत मुघल आदिल शाह किंवा कुतुब शाह यांच्याबरोबर युती करण्याचे धारिष्ट्यदेखील करू शकले नाहीत. छोट्यामोठ्या मराठा सरदारांची घराणीही स्वराज्याच्या कार्यात सामील झाली. निजामांचा घुसखोर मुघलांना होत असलेला विरोध आणि पुढे निजामशाहीचा मुघलांनी केलेला पाडाव यातून मराठ्यांनी एकत्र येण्याची पार्श्वभूमी तयार केली. निजामशाहीचे शेवटचे शिलेदार सिद्दीचे मलिक अंबर आणि मराठ्यांचे शहाजीराजे भोसले हे सत्तेच्या जवळ असलेल्या पण तरीही उपेक्षा झालेल्या दोन समाजांतून आले होते. अहमदनगर हे ऐतिहासिक शहर एक बहुसांस्कृतिक, बहुभाषिक, बहुवांशिक ठिकाण आहे व तो वारसा आजही कायम आहे. विविध समुदायांचे एकमेकांत मिसळलेले सहअस्तित्व आहे. अनेक पातळ्यांवर एकमेकांशी जुळलेले धागे आहेत. छोट्या छोट्या कसब्यांमध्ये आजही दखनी बोलली जाते. आध्यात्मिक क्षेत्रात उपासनेच्या परंपरांमध्ये मोठी गुंतागुंत आहे. गुरुपरंपरा आणि गुरूच्या आदेशानुसार चालणाऱ्या परंपरांमध्ये औपचारिक धार्मिक ओळखीला फारसा अर्थ नसतो.

अहमदनगर जिल्ह्यातील श्रीगोंदा तालुक्यातील संत शेख मुहंमद यांचा उल्लेख ‘भक्तिविजय’मध्ये आढळतो. संत शेख मुहंमद आणि संत तुकाराम यांच्या विचारांत मोठे साम्य आहे. पुढील काळात मेहेरबाबांनी आपल्या आश्रमाची स्थापना करण्यासाठी अहमदनगरची निवड करणे हा निव्वळ योगायोग नाही. अहमदनगर शहराच्या भोवती असलेल्या आर्मी कॅम्पसमुळेही शहराचा बहुसांस्कृतिक बाज टिकून राहण्यास मदत झाली. सैनिकी तळांना रसद पुरवण्यासाठी वेगवेगळे व्यापारी समुदाय नगराला येत गेले. पहिल्या महायुद्धानंतर जर्मन युद्धबंद्यांचा तळ नगराच्या कॅन्टोन्मेंटजवळ उभारण्यात आला होता. प्रसिद्ध ब्रिटिश विनोदवीर स्पाईक मिलिगन याचा जन्म अहमदनगरचा आहे. ‘भारत छोडो’ आंदोलनादरम्यान अनेक राजकीय कैद्यांची रवानगी अहमदनगर तुरुंगात करण्यात आली होती. याच अहमदनगरच्या तुरुंगात भारताच्या बहुसांस्कृतिक आणि वैविध्यपूर्ण समाजाविषयी पंडित नेहरुंनी ‘डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया’ लिहिणे त्या अर्थी फारच सयुक्तिक आहे.

अहमदनगर शहराबाहेर तीन तोफांचे स्मारक आहे. इथे १८०३साली अहमदनगर किल्ला जिंकल्यावर लॉर्ड वेल्सलीने ब्रेकफास्ट केला होता असे तिथे लावलेला फलक सांगतो. गेल्या वेळी आम्ही तिथे गेलो होतो तेव्हा स्कूटरवरून दोन बायका तिथे आल्या आणि त्या तोफांची पूजा करायला लागल्या. त्यातील एक तोफ ही भारतात स्थायिक झालेल्या पर्शियन प्रभावाखाली असलेल्या दखनी बोलणाऱ्या एका तुर्की सैनिकाने घडवली होती. तिला ब्रिटिशांनी मराठ्यांकडून ताब्यात घेतली होती आणि त्या क्षणी ती तोफ एक हिंदू देवता बनली होती. एका अर्थी तो क्षण अहमदनगरच्या बहुसांस्कृतिक इतिहासावर वेगळीच पुटे चढविण्यासाठी चाललेल्या चढाओढीचे प्रतीक होता. या अहमदनगराचा इतिहास इतका बहुल आहे की कोणताही एक ठरावीक प्रवाह त्याचा वारसा प्रकट करू शकत नाही.

दामडी मशीद, सुमारे १५६२

मराठ्यांचे स्वराज्य उभारण्यास पूरक ठरलेल्या अहमद निजाम शाह, निजामशाही आणि मलिक अंबर यांचे महत्त्व लक्षात घेता शहराचे नाव चुटकीसरशी बदलले जाणे हे अतिशय खेदकारक आहे. अहमदनगरच्या इतिहासाचे धागे ज्या प्रकारे स्वराज्याच्या उभारणीशी जोडले गेले आहेत त्याची या नामांतराने अजिबातच दखल घेतल्याचे दिसत नाही. अहिल्याबाई होळकर यांचा जन्म अहमदनगर जिल्यातील चोंडी येथे झाला होता हे खरे आहे; मात्र त्याने त्या ठिकाणाचे ऐतिहासिक महत्त्वच वाढते. मनमानीने शहरांची नावे बदलण्यातून एखादे ऐतिहासिक स्मारक उद्ध्वस्त करावे तसे आपणच आपला इतिहास पुसून टाकत असतो. नामांतर हा महागडा उपक्रम आहे. प्रत्येक गोष्टीचे नव्याने नामकरण करण्यात कोट्यवधी रुपये खर्च होतात. संकुचित राजकारणातून वडिलोपार्जित मालमत्तेबरोबर येणारा शाश्वततेचा वारसा नष्ट होतो. शहरे आणि तिथल्या माणसांसाठी करदात्यांच्या पैशाचा सदुपयोग करण्याचे याहून अधिक श्रेयस्कर मार्ग असू शकतात.
———
(पुष्कर सोहोनी व चैत्रा रेडकर आयसर, पुणे येथे सामाजिक शास्त्रे व मानव्यविद्या विभागात सहयोगी प्राध्यापक आहेत.)
मूळ इंग्रजी लेख, हिंदुस्तान टाइम्स, ४ जून २०२३. वरील लेख त्याच्या विस्तारित आवृत्तीचा अनुवाद आहे.