विज्ञान

पायथागोरसचे प्रमेय – भाग १ हा लेख संपवण्याच्या बेतात होतो तेवढ्यात कुणी निनावी माणसाने मला एक निरोप अग्रेसर (Forward) केला, कायप्पा (व्हॉट्सॅप, WhatsApp) या तत्काळ संदेश पाठवणाऱ्या सेवेवरून. निरोपाचे शीर्षक होते : 'कर्णाची लांबी शोधून काढण्याची वैकल्पिक पद्धत'! मी साशंक झालो, आपल्या लेखात बदल करावा लागणार की काय अशा काळजीने.

भूमितीमधील एक मूलभूत प्रमेय पायथागोरसच्या नावाने ओळखले जाते. ते आहे काटकोन त्रिकोणासंबंधी. प्रा. बालमोहन लिमये यांची ही त्याविषयीची लघुलेखमाला.

काल खगोलशास्त्रज्ञांच्या एका गटाने Event Horizon Telescope वापरून आपल्या आकाशगंगेच्या केंद्रस्थानी असलेल्या महाकाय कृष्णविवराचा (ज्याचं वस्तुमान सूर्याच्या चाळीस लाखपट आहे!) फोटो प्रसिद्ध केला. त्यानिमित्ताने हे कसं केलं आणि ह्याचा अर्थ कसा लावायचा ह्याच्याबद्दलच्या काही प्रश्नांची उत्तरं द्यायचा इथे प्रयत्न करतो.

आयं गौः पृश्निरक्रमीदसदन्मातरं पुरः।
पितरंच प्रयन्त्स्व:॥
ऋषिका: सार्पराज्ञी, देवता: सार्पराज्ञी, सूर्य
(ऋ. १०/१८९/१)

अर्थ: पृथ्वी गति करते. पृथ्वी आकाशगंगा रुपी मातेच्या घरात आहे. पृथ्वी आपल्या पिता सूर्याची परिक्रमा करते.

ऋग्वेद म्हणजे ज्ञान आणि विज्ञानाची खाण. या खाणीत अनेक अनमोल रत्न आहेत. पृथ्वी सूर्याची परिक्रमा करते, हे सत्य आपल्या वैदिक ऋषिंना माहित होते, तरीही याचे श्रेय त्यांना देण्याचा प्रयत्न आपण केला नाही याचे कारण आपली गुलाम मानसिकता. आपल्या वैदिक ज्ञानाची माहिती सर्वांना कळावी यासाठी हा प्रपंच.

सजीव असणे म्हणजे नेमके काय? ह्या प्रश्नाचे उत्तर तत्त्ववेत्ते फार पूर्वीपासून शोधत आलेले आहेत. पण भौतिक-रसायन-जीव शास्त्र ह्या प्रश्नाकडे वळून चार-पाच दशकेच झाली आहेत. सजीव प्राणी म्हणजे एक प्रकारची स्वयंनियोजीत संस्था (self-organizing system) असते असा विचारप्रवाह त्यातून निर्माण झाला. तरीही जाणीव (consciousness) आणि विशेषतः स्व-ची जाणीव (self-consciousness) म्हणजे नेमके काय ह्या प्रश्नांची समाधानकारक उत्तरे अजून मिळत नव्हती. गेल्या दोन दशकांत मज्जातंतू संशोधकांनी इतर सर्व शास्त्रांची मदत घेऊन ह्या प्रश्नांवर संशोधन सुरू केले आहे.

ग्रहांच्या युती अधूनमधून होत असतात ज्यांना पिधान युती असे म्हटले जाते. गुरू आणि शनि या आपल्या सौरमालेतील दोन सर्वात मोठ्या ग्रहांची पिधान युती 21 डिसेंबरला जगभरातून दिसली. दोन मोठ्या ग्रहांची पिधान युती असल्यामुळे याला ग्रेट कन्जंक्शन (Great Conjunction) असे म्हटले गेले. सुर्यास्तानंतर गुरू आणि शनी एकमेकांच्या अत्यंत जवळ, म्हणजे साधारण एक दशांश कोन इतके जवळ आले.

फोटोत गुरूचे तीन चंद्र, शनी ग्रह, शनीभोवती असणारी कडा आणि शनीचा चंद्र टायटन दिसत आहेत.